NGHỆ THUẬT GIÁO DỤC & ĐÀO TẠO

Có thể nói Người Việt trước khi bị Trung Quốc đô hộ và các tôn giáo & tư tưởng ngoại lai xâm nhập, đã có những đường lối Giáo Dục đạt tới trình độ mang tính 'Nghệ Thuật', cao siêu hơn trình độ mang tính 'Kỹ Thuật' của các nền giáo dục Đông Tây bấy nay.

Bằng chứng trước kia, nhiều quốc gia quan niệm 'Học ra học - Chơi ra chơi', rồi tiến đến quan niệm 'Vừa học - Vừa chơi'... hiện đại, thì từ mấy ngàn năm về trước, Người Việt đã có quan niệm 'Chơi mà Học - Học mà chơi' - nhất là 'Chơi mà không biết mình đang Học' khi biết dùng các trò chơi, các câu hát để dạy những bài học về nhiều phương diện khác nhau, cho từ trẻ con đến người lớn, giúp ai nấy dễ hiểu, dễ nhớ, ghi tâm khắc cốt các kiến thức đủ loại, hầu có thể đem ứng dụng trong suốt cuộc sống của mình.

Nơi đây chúng tôi xin phân tích - trình bày 'Nghệ thuật truyền đạt & giáo dục' của Người Việt xa xưa bằng ca dao & đồng dao, tục ngữ, câu đố, vè... qua một số bộ môn căn bản của cuộc sống, như Ngôn ngữ học, Văn học, Khoa học, Toán học, Tâm lý học, Đạo đức học, Chính trị học, Xã hội học, Tình dục học...

Đường lối Giáo dục Tư tưởng của người Việt thể hiện một cách nhẹ nhàng những ý nghiã sâu sắc lớn lao, đến độ đã khiến nhiều thế hệ học thức cao, được giao phó trọng trách lập chương trình, viết sách giáo khoa bao năm qua... cũng không thể hiểu biết, mới dám coi thường, miệt thị là 'Văn học Bình dân'?!

Do vậy mới có chuyện chương trình Quốc văn của Việt Nam bấy nay phân biệt:

**Văn chương Bác Học: là loại văn chương của giới theo học các kiến thức của Tàu - Tây... làm ra, chịu ảnh hưởng ngoại lai rất nặng nề.

**Văn chương Bình Dân: là loại văn chương của người dân bình thường làm ra, thể hiện tinh thần truyền thống Việt Nam.

Đáng ngạc nhiên là chính giới học thức mấy ngàn năm qua viết sách, soạn chương rình giảng dạy Quốc văn, đã vì tha hóa  & vong bản mà thiếu quan tâm - hoặc chưa đủ khả năng để có thể lý giải các nội dung uyên bác ẩn tàng trong nền văn học mà họ miệt thị là 'bình dân'.

Điều này đã được chính một số học giả từng được coi là 'cây cổ thụ' của nền văn học bác học Việt Nam thừa nhận:

-Năm 1928, trong bài 'Tựa' của sách 'Tục Ngữ - Phong Dao' có ghi chú ngay bên dưới câu 'Một kho vàng chung của nhân loại', tác giả Ôn Như Nguyễn Văn Ngọc viết: 'Đối với công việc sưu tập bây giờ, thiết tưởng ta còn phải qúy hồ đa trước rồi nhiên hậu mới có nơi khảo cứu mà qúy hồ tinh được'.

-Năm 1938, trong bài 'Tục ngữ - Phong dao và Địa vị của nó trong Văn học' trên báo Tao Đàn, Phan Khôi nhận định: 'Sau một hồi nghiên cứu về Tục ngữ - Phong dao, tôi thấy ra nó có cái địa vị trong văn học vững vàng mà rực rỡ lắm. Vậy tôi muốn có nhiều người nghiên cứu thêm nữa, có lẽ sẽ phát kiến nhiều cái trọng yếu và qúy giá hơn nữa chăng?

-Năm 1940, trong bài kết thúc cuốn 'Kinh Thi Việt Nam', tác giả Trương Tửu viết: 'Tôi thắp hương cầu nguyện cho chóng ra đời quyển Kinh Thi Việt Nam ấy - Kinh Thi của chúng ta, của tất cả những người Việt Nam trong dĩ vãng, trong hiện tại, trong mai hậu'.

-Năm 1977, trong cuốn 'Tục Ngữ, Ca Dao, Dân Ca Việt Nam', Vũ Ngọc Phan viết: 'Tình cảm và tư tưởng của nhân dân lao động, những con người chất phác, không giống tình cảm và tư tưởng của giai cấp phong kiến thống trị, nên việc sắp xếp theo nội dung cần phải rất thận trọng. Trên nhận thức thì như vậy, nhưng khi bắt tay vào việc, trước những tài liệu bề bộn, phức tạp, lại một số chưa chính xác, chúng tôi nhận thấy chúng tôi cũng chỉ mới đạt tới một trình độ thấp trong việc sắp xếp theo nội dung. Vì đặt một câu, một bài theo đúng nội dung chính của nó, theo đúng khiá cạnh chính của nó là một việc khó'.

Cụ thể như bài 'Thằng Bờm' mang nội dung giáo dục tư tưởng Anh Hùng, rất cao xa của truyền thống 'Nhân + Trí = Hùng', nhưng bấy nay chưa được ai lý giải về nụ cười của Bờm, khiến nó cũng trở thành khó hiểu như nụ cười của nàng Mona Lisa trong tranh vẽ Leonard de Vinci, khi chúng ta có thể lý giải ý nghiã của nụ cười là phủ nhận hay chấp nhận, vui vẻ hay mỉa mai, cười tủm hay cười khì... khác hẳn nhau?

'Thằng Bờm

        'Thằng Bờm có cái quạt mo.

        'Phú Ông xin đổi ba bò, chín trâu.

        'Bờm rằng: Bờm chẳng lấy trâu,

        'Phú Ông xin đổi ao sâu cá mè.

        'Bờm rằng: Bờm chẳng lấy mè.

        'Phú Ông xin đổi ba bè gỗ lim.

       'Bờm rằng: Bờm chẳng lấy lim.

       'Phú Ông xin đổi đôi chim đồi mồi.

       'Bờm rằng: Bờm chẳng lấy mồi.

       'Phú Ông xin đổi nắm xôi, Bờm cười.

Bài đồng dao trên nhằm kể lại một sự tích như sau:

Bờm là hình ảnh tiêu biểu cho một đứa trẻ nông thôn bình dân, thường có mái tóc cắt như cái bờm ngựa. Một hôm Bờm được ông Tiên thấy Bờm ngoan ngoãn, cho Bờm một cái quạt mo có phép, có thể ước một điều gì mình muốn.

Phú Ông tiêu biểu cho lớp người giầu có trong làng, có đầy đủ các ước muốn bình thường về đời sống vật chất, nhưng thiếu các giá trị tinh thần - vì hai chữ 'phú ông' khẳng định chỉ là một ông nhà giàu có nhiều của cải mà thôi -  nên khi thấy thằng Bờm có quạt mo có thể ước ao các điều cao xa hơn, thì liền gạ đổi.

Phú Ông đưa ra những thứ có giá trị vật chất lớn đối với người sống ở nông thôn, như trâu bò làm ruộng, ao sâu nuôi cá làm giầu, gỗ lim bền chắc làm nhà cao cửa rộng. Riêng chim là thứ trẻ con rất ưa thích, đôi chim đồi mồi ngoài vẻ đẹp và tiếng hót hay, còn được sự tích kể là loài qúy hiếm mùa hè làm mát mẻ & mùa đông làm ấm áp trong nhà.

Bờm từ chối tất cả các giá trị vật chất lớn, và cả thú vui nhất của tuổi trẻ là nuôi chim, để chỉ nhận 'nắm xôi', do đâu?

Muốn biết, chúng ta phải hiểu rõ phong tục tập quán của đời sống nơi các làng quê Việt Nam, qua câu:

        'Một miếng giữa làng, 

        'Bằng một sàng xó bếp.

Các làng Việt Nam từ xa xưa đã có 'Lệ Làng' là những quy định như bộ luật bất thành văn, không những được mọi người trong làng tôn trọng, mà triều đình cũng công nhận để nhiều khi phải thừa nhận:

        'Phép vua thua lệ làng.

Đến thời Vua Thiệu Trị vào năm 1844 mới thấy ghi nhận về việc lập văn tự cho lệ làng, qua một số bản Hương Ước - cụ thể như của làng Phú Phong, huyện Hương Khê, tỉnh Hà Tĩnh. Trong Hương Ước làng này có một khoản ghi: 'Ai học hành tiến đạt, đỗ cao thưởng 1 quan, đỗ cao hơn thưởng 2 quan, dần dần lên đến 10 quan'.

Trong khi đó ở Bắc Việt cũng có nhiều nơi ghi chép lệ làng thành Hương Ước, luôn có các điều nhằm khuyến học, như Hương Ước của làng Trực Tuấn, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định, ghi 'Trích 8 sào ruộng học điền, lấy tiền làm giải thưởng khuyến khích trẻ trong làng học tập'...

Từ việc thưởng tiền, các Hương Ước còn quy định ngôi thứ trong làng theo Nhân Tước và Thiên Tước. Thiên tước là tùy theo tuổi tác mà được xếp ngồi trên hay dưới nơi đình chung, trong các dịp hội hè cỗ bàn. Nhân tước là tùy theo địa vị và bằng cấp.

Các quy định về Thiên tước hay Nhân tước trong Hương Ước còn được căn cứ vào đó, để chia phần mang về, sau khi ăn uống giữa đình làng vào các dịp lễ lớn.

Phần chủ yếu gồm một nắm xôi (do lấy tay nắm chặt) có kèm một miếng thịt. Nắm xôi thì giống nhau, nhưng miếng thịt thì tùy theo tước vị mà được miếng đầu, miếng cổ - là hai nơi tuy xương xẩu lại danh giá nhất, vì được coi là có vị trí đàn anh đứng đầu trong làng.

Như vậy 'nắm xôi' thể hiện phần thưởng cao về tinh thần nơi thôn dã, là niềm hãnh diện của người dân quê, nên mới có câu:

        'Một miếng giữa làng,

        'Bằng một sàng xó bếp.

Muốn có 'một miếng giữa làng' tuy chỉ là 'nắm xôi' , nhưng lại thể hiện ngôi thứ cao thấp giữa làng, phải là người cao tuổi đáng trọng, hoặc có tài đức học giỏi - đỗ cao - làm lớn; có nhiều công trạng với làng, với nước.

Một số nơi khi thi đỗ tiến sĩ còn được:

        'Làng làm cổng.

        'Tổng làm nhà. 

Sự kiện những đám rước vinh quy, những hèm diễn lại các sự tích anh hùng của các vị thành hoàng các làng... đã tiêm nhiễm vào lũ trẻ nhà quê những ước vọng cao xa, hình thành một tâm thức cao cả.

Chính vì thế mà Bờm mới ao ước nắm xôi nơi đình chung, vì hiểu rõ một khi tài giỏi không chỉ có đủ mọi thứ từ vật chất đến tinh thần, mà còn được ai nấy ngưỡng mộ đón rước long trọng. Còn các thứ Phú Ông đưa ra, chỉ là những giá trị vật chất bình thường - ngay bản thân các Phú Ông cũng thường bị coi nhẹ, bị gọi là Trọc Phú... và so sánh:

        'Nhà giàu xứ quê.

        'Không bằng ngồi lê ngoài tỉnh.

Tưởng cũng nên biết, trong tín ngưỡng Việt Nam, xôi nấu từ gạo nếp là phẩm vật để cúng chính yếu nhất, dùng cho cả hai việc cúng chay hay cúng mặn, từ trong gia đình đến các nơi đình chùa ngoài làng xóm. Việc thổi xôi để cúng được trân trọng từ khi lựa gạo nếp, phải là thứ gạo mới gặt thơm ngon, xay giã sàng sẩy kỹ lưỡng, chọn các hạt tròn trĩnh không gẫy mẻ. Một số làng còn có tục lệ thi thổi xôi, thi mâm xôi cúng đẹp và ngon dẻo. Xôi còn được đóng thành các phẩm oản, hoặc giã thành bánh dầy làm lễ vật cúng Quốc Tổ nơi đình đền, cúng Phật nơi chùa chiền.

Cách làm chín xôi cũng trang trọng qua việc phải đồ trong những nồi trõ 2 tầng để hấp chín cách thủy. Còn nấu gạo nếp trong nồi chỉ được gọi là cơm nếp, giống như gạo tẻ để ăn, không dùng để cúng. Do vậy mà 'nắm xôi' không phải là món ăn tầm thường như cơm nếp, tuy cũng do gạo nếp nấu ra.

Các vị anh hùng dân tộc, hoặc những người có công lớn với dân với nước... thường được dân chúng tôn kính, lập nơi thờ phượng trang nghiêm. Mà hầu hết các vị này tại Việt Nam, thường xuất thân ở thôn quê nơi các gia đình dân dã.

Khởi đầu họ chỉ là những đứa trẻ bình thường, bị gọi là 'thằng' như Bờm. Nhưng nếu biết lập chí & lập thân, họ sẽ trở nên người có công với dân với nước, khiến ai nấy trọng vọng. Trong khi 'Phú Ông' suốt đời chỉ là kẻ giàu có tầm thường, nhiều khi phải lấy tiền mua các chức tước 'hàm' mà thôi.

Nhận định

Như vậy bài 'Thằng Bờm' có nội dung giáo dục rất cao, nhưng bấy nay chưa được phân tích ý nghiã uẩn áo, phổ biến sâu rộng, hầu có thể làm một trong những bài giảng quan trọng về nền luân lý cổ truyền của Việt Nam nơi trường học?!

Các vị anh hùng như Đinh Bộ Lĩnh, Nguyễn Huệ, Nguyễn Công Trứ... đều xuất thân là những 'thằng bé' như Bờm nơi thôn dã. Nhưng nhờ ý chí cao và tinh thần yêu nước & thương nòi mãnh liệt, họ đã dấn thân giúp nước, trở thành những vị anh hùng của dân tộc, được ai nấy tôn kính. 

Tưởng cũng nên phân biệt giữa 'Dũng' và 'Hùng': Dũng chỉ là sự can đảm của bản thân, nhằm tự thắng mình như câu 'Phú qúy bất năng dâm - Bần tiện bất năng di - Uy vũ bất năng khuất'. Còn muốn trở thành Hùng, phải có thêm cả tài lẫn đức để có thể thắng mình + thắng kẻ bạo tàn một cách quang minh chính đại, giúp quốc gia dân tộc, được ai nấy ngưỡng mộ dài lâu, thờ phượng tôn kính nơi đình chung.

Chính vì thế mộng ước trở anh hùng & liệt nữ  mới chính là mơ ước để giới trẻ Việt Nam hướng tới, hơn chỉ là những người học thức hay giầu có; mà chỉ lo chuyện 'vinh thân - phì gia', cao lắm cũng chỉ như các 'phú ông' mà thôi?

Phải chăng do ý nghiã nụ cười của Bờm bấy nay chưa được lý giải thỏa đáng, để giới trẻ hay biết; nên mới có hậu quả là giới học thức Việt hầu hết rơi vào tâm lý sống tầm thường, chỉ đủ can đảm vượt khó lo cho bản thân, gia đình - thay vì vượt cao lên tầm mức lo cho xã hội, quốc gia?!

***

Nhân vật phản diện của Thằng Bờm  trong kho tàng văn hóa Việt Nam là Thằng Cuội, vô cùng gian dối và ác sát, giết người không từ một ai.

Nếu trong các truyện dân gian có nhiều sự tích về Cuội, thì trong đồng dao chỉ thấy có duy nhất một bài nói về tính lơ đễnh lười biếng của Cuội:

        'Thằng Cuội ngồi gốc cây đa,

        'Để trâu ăn lúa gọi cha ời ời.

        'Cha còn cắt cỏ trên trời,

        'Mẹ còn cưỡi ngựa đi mời quan viên.

        'Ông thì cầm bút, cầm nghiên,

        'Ông thì cầm tiền đi chuộc lá đa.

Tục ngữ cũng chỉ có câu:

        'Nói dối như cuội...

Trong lịch sử Việt Nam có rất nhiều nhân vật Bờm và Cuội, mà điển hình gần chúng ta nhất là Tổng thống Ngô Đình Diện cũng như nhiều vị quan thanh liêm, khí phách; sẵn lòng từ bỏ quan chức nhiều bổng lộc, để giữ tư cách - nào có khác gì Bờm từ chối sự giàu sang không do mình làm ra, mong tìm công danh qua hình ảnh 'miếng xôi'  phân định danh phận nơi đình chung?

Còn hình ảnh Cuội có thể thấy rõ qua Chủ tịch Hồ Chí Minh, sẵn sàng nói dối từ năm sinh đến tên họ... lừa dối không chỉ vài người như Cuội, mà lừa dối cả một dân tộc, đẩy cả nước vào chỗ chết chìm khi phải vượt biển trốn tránh - nào khác gì Cuội dìm chết từ ông thầy bói đến chú thím cả tin hắn một cách ngờ nghệch? Lời dụ dỗ của Cuội là dưới sông có nhiều tiền bạc, nào có khác gì lời hứa của họ Hồ về một đất nước 'Độc lập - Tự do - Hạnh phúc' khiến bao người sẵn sàng lao đầu vào cuộc chiến tương tàn, chết bi thảm?!

Hình ảnh đích thực của Bờm và Cuội bấy nay vẫn chưa được đưa vào môi trường giáo dục, quả là một điều vô cùng đáng tiếc. Vì qua hai nhân vật Thiện và Ác này, có thể gợi ra nhiều so sánh - diễn dịch - quy nạp khác nhau, tạo được các tác dụng luân lý rất cao xa vào tâm thức trẻ con lẫn người lớn.

Một điều đáng lưu tâm là trong khi có rất nhiều câu chuyện kể về những việc nói dối gian ác cực kỳ của Cuội, thì về Bờm chỉ có một bài ca dao duy nhất với nội dung thâm trầm khó hiểu?

Nguy hại nhất Cuội là đứa trẻ gian dối cùng hung cực ác, bị dân gian cô lập trên cung Trăng, nhằm ngăn ngừa sự dối trá sảo quyệt quá nguy hiểm của hắn, đã không được giải thích cho trẻ hiểu, lại còn bị một số nhạc sĩ, thi sĩ ca ngợi tạo thành hình ảnh 'Chú Cuội' dễ thương???!!!

Phải chăng đây là chủ trương giáo dục 'Không xấu cũng đủ tốt', nên mới nói về chuyện xấu rất nhiều cho mọi người thấy mà tránh, ít nói về chuyện tốt. Vì tránh điều xấu thì dễ và ít bị mâu thuẫn như khi nói về điều tốt.

Quan niệm này còn được thể hiện rõ nét trong truyện 'Tấm - Cám', khi cả hai nhân vật chính tà đều thể hiện sự trả thù rất tàn nhẫn, khiến nhiều người không hiểu, cho rằng Người Việt xưa rất ác - mà thực tế chỉ là chủ trương phải nêu cái ác làm sao cho người ta thấy mà sợ, như hình ảnh vạc dầu, đi cầu vồng... ở cõi âm trừng phạt kẻ xấu, nơi một số tôn giáo?

Việc cô Tấm là nhân vật chính diện mà cũng trả thù  như nhân vật phản diện là cô Cám, thể hiện quan niệm 'Trong Xấu - có Tốt'  cũng như 'Trong Tốt có Xấu'; mà phải đến cuối Thế kỷ XX, mới được nhà văn Kim Dung của Trung Quốc khắc họa phổ biến qua các nhân vật trong tiểu thuyết võ hiệp của ông, được Giáo sư Nguyễn Ngọc Huy viết thành sách phân tích một số nhân vật của Kim Dung mang hình ảnh của một số lãnh tụ Cộng sản cùng hung cực ác như Lénine, Staline, Mao Trạch Đông, Hồ Chí Minh...

Nhờ Kim Dung và một số tác giả viết truyện võ hiệp cùng thời, mà người Trung Quốc nay không còn phân biệt mọi người thành 2 loại Quân tử - Tiểu nhân như thời Khổng Tử, mà phân biệt thành 4 loại:

        'Quân tử trung chi Quân tử.

        'Tiểu nhân trung chi Quân tử.

        'Quân tử trung chi Tiểu nhân.

        'Tiểu nhân trung chi Tiểu nhân.

Với cách phân loại như trên, chúng ta thấy chỉ có Phật Thích Ca và Chúa Jesus Christ mới xứng đáng là bậc 'Quân tử trung chi Quân tử' mà thôi?

Và như thế chúng ta mới có thể thông cảm với ý Lan Phu Nhân đời nhà Lý, qua hình ảnh cô Tấm, khi người Việt không hề muốn theo lối phân biệt Thiện - Ác một chiều theo các quan niệm của các tôn giáo trên thế giới, mà chủ trương một cách thực tế hơn, khi cho rằng 'trong Thiện có Ác - trong Ác có Thiện'; cũng như 'trong Phúc có Hoạ - trong Họa có Phúc' hầu có thể giảm bớt sự sùng bái cũng như miệt thị cá nhân một cách quá đáng, để rồi gặp phải sự hụt hẫng khổ đau như đối với Hồ Chí Minh...

Trong các thần tượng về Tôn giáo - Chính trị - Lịch sử... có không ít kẻ bị coi là 'đạo đức giả' hoặc 'ngụy quân tử'... cho thấy điều tốt chưa hẳn là tốt, mà còn có thể bị lợi dụng & lạm dụng che đậy những âm mưu xấu... như kiểu Hồ Chí Minh và đảng Cộng sản?

Do vậy mà giới học thức soạn sử sách bấy nay đã không tìm hiểu nghiên cứu sâu xa ý nghiã về 'Tốt - Xấu' trong ca dao, tục ngữ, cổ tích; hầu hết chỉ dừng lại ở việc sưu tầm thông thường mà thôi, rơi vào chỗ làm mất đi những tinh hoa của tư tưởng Việt Nam, khiến nhiều người bấy nay kém hiểu biết, coi thường nền văn hóa cổ truyền của dân tộc!

Ngôn ngữ chính là sự sống còn rất sinh tử của mỗi quốc gia dân tộc, đến độ trải mấy ngàn năm qua, nhân loại đã có sự phân biệt giữa Sinh Ngữ và Tử Ngữ.

Nổi bật nhất trên thế giới hiện nay, tiếng Anh được coi là Sinh Ngữ chính của cả nhân loại, khi người có học nước nào cũng cần phải học Anh ngữ, mới có thể giao thiệp, giao thương, giao thông, giao lưu, ngoại giao, nghiên cứu sách vở phát triển kiến thức đủ loại.

Tiếng Anh sở dĩ phát triển mạnh mẽ, là nhờ cách nói, viết, cách dùng chữ, đặt câu... đơn giản hơn so với các loại chữ của các nước khác. Nhờ vậy mà đi tới đâu, tiếng Anh có thể đồng hóa một số tiếng địa phương, cũng như bản địa hóa một số chữ để thâm nhập, nên ít gây ra kỳ thị cách biệt.

Phải chăng nhờ ngôn ngữ mà Anh, Mỹ đã trở nên thịnh trị, tạo được nhiều ảnh hưởng trên thế giới về nhiều phương diện khác nhau, khiến nhân loại phải coi trọng?

Tiếng Việt của Người Việt có được một sự phát triển vững mạnh bấy nay, cũng là nhờ sức đồng hóa và biến hóa rất nhanh và mạnh. Như về Hình thức từng đồng hóa chữ Hán thành chữ Nôm, rồi đồng hóa chữ Latin thành chữ Quốc ngữ - Về Nội dung đã Việt hóa ý nghiã của nhiều chữ Tàu, chữ Pháp, chữ Anh... để phong phú hóa ngôn ngữ của mình, mà vẫn không làm mất đi bản sắc của ngôn ngữ dân tộc.

Như vậy có thể nói ngôn ngữ Việt Nam là một thứ ngôn ngữ mạnh, nên mới có thể biến hóa & bản địa hóa nhiều giá trị ngôn ngữ ngoại lai thành của mình. Điều này hơn hẳn Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Nga, Ấn Độ và các xứ Hồi Giáo... cho đến nay vẫn phải dùng các loại mẫu tự khó đọc khó viết hơn mẫu tự Latin được Âu Mỹ cải biến, rồi được Việt Nam thăng hoa lên một bậc cao hơn, khi thêm 5 dấu sắc - huyền - hỏi - ngã - nặng, để có thể ghi âm đủ mọi thanh bằng trắc khác nhau của các thứ ngôn ngữ trên thế giới, hơn hẳn kiểu phiên âm quốc tế bằng các loại dấu phức tạp của Âu Mỹ hiện nay?

Có trong tay một khí cụ ngôn ngữ truyền đạt tinh hoa, Người Việt còn sáng tạo ra một nghệ thuật truyền bá giáo dục cũng tinh hoa không kém, khi dùng âm thanh trầm bổng gợi cảm và hình ảnh gợi tình để đưa vào ngũ quan người học những kiến thức căn bản, ngay từ cách  diễn tả bằng những chữ kép, như 'chanh chua', 'mật ngọt', 'ớt cay', 'hoa thơm', 'sấm nổ', 'suối róc rách'...

Từ tấm bé, đứa trẻ Việt Nam đã có thể đọc + biết + nhớ cả một bài văn làm theo thể vè mỗi câu 4 chữ, dài ngắn không bó buộc. Nhờ lối đặt câu ngắn gọn, vần điệu dễ nhớ, hình ảnh dễ thương... liệt kê các loại cây cối, hoa quả, bánh trái, chim chóc, thú vật, vật dụng... kèm chi tiết cơ bản nhất, nên bài tuy dài vẫn dễ nhớ - dễ truyền bá với cả trẻ con lẫn người lớn.

Lối Vè 4 chữ của Việt Nam, đã có trước sách Tam Tự Kinh mỗi câu 3 chữ của Trung Quốc rất lâu, thể hiện đặc tính chẵn chòi của sự tròn trịa, du dương mềm mại?

Vè các loại rau

Trong đời sống người Việt, rau là loại cây nhỏ nhoi dễ trồng dễ mọc như cỏ, nhưng lại rất thân thiết và cần thiết, vì là món ăn hàng ngày không thể thiếu:

        'Cơm không rau, như đau không thuốc'. 

Rau thực chất là một món ăn chính, chứ không hề là món ăn độn như ngày nay nhiều người nghĩ. Vì rau được người Việt chọn trồng để ăn, ngoài bổ dưỡng chất tươi... thường còn có nhiều dược tính, giúp hóa giải độc chất vì thịt cá hư nhanh do khí hậu nhiệt đới nóng nực gây ra; còn giúp tăng thêm sự tiêu hóa, chưa kể giúp các món ăn có những mùi vị thơm ngon riêng. Như rau Răm ăn với trứng vịt lộn, nấu canh thịt bò... chẳng những giúp dễ tiêu, mà còn thơm ngon một cách rất đặc biệt...

Ba thứ lá và củ không thể thiếu khi ăn với ba loại thịt, đã được ca dao truyền tụng:

        'Con gà cục tác lá chanh,

        'Con lợn ủn ỉn mua hành cho tôi.

        'Con chó khóc đứng khói ngồi,

        'Mẹ ơi! Đi chợ mua tôi đồng riềng. 

Thế nên đứa trẻ miền quê nào cũng yêu thích trồng rau, hái rau... am hiểu về rau, vì được chỉ dẫn một số đặc điểm về tên gọi, tính chất, hoặc hình dạng... qua các bài vè, đồng dao... như một bài cách trí nhẹ nhàng:

        'Nghe vẻ nghe ve

        'Nghe vè các rau

        'Thứ tên hỗn hào

        'Là rau Ngành Ngạnh

        'Bò dọc bò ngang

        'Là rau Muống Xanh

        'Ăn thấy mùi tanh

        'Là rau Dấp Cá

        'Không bà có má

        'Rau Má mọc bờ 

        'Cầm tay bị dơ

        'Nó là rau Nhút

        'Ăn cay như ớt

        'Vốn thiệt rau Răm

        'Sống trước ngàn năm

        'Là rau Vạn Thọ

        'Mùi vị thơm tho

        'Là các rau húng

        ...

Vè các loại hoa

Hoa đối với người Việt, không chỉ để cúng trên ban thờ, bày cho đẹp trong các dịp lễ, trang trí báo hiệu bốn mùa... mà còn được dùng làm đẹp đời sống tinh thần, qua những ví von so sánh... để bày tỏ tình cảm một cách thăng hoa. Tên các loại hoa cũng mang các ý nghiã về tính chất, hình dạng  khác nhau:

 'Nghe vẻ nghe ve

 'Nghe vè các hoa

'Tháng ba nắng nóng

 'Nước biển mặn mòi

 'Vác mai đi xoi

 'Là bông hoa Giếng

 'Hay bay hay liệng

 'Là hoa Chim Chim

 'Xuống nước mà chìm

 'Là hoa Bông Đá

 'Bầu bạn cùng cá

  'Là đá San Hô

  'Hỏi Hán qua Hồ

 'Là hoa Bông Sứ

 'Gìn lòng kiêng cữ

 'Là hoa Từ Bi

 'Ăn ở theo thì

 'Là hoa Bần Ngọt

 'Thương ai đau xót

 'Là hoa Sầu Đâu

 'Có sông không cầu

 'Là hoa Nàng Cách (cách trở)

  'Đi mà đụng vách,

  'Là hoa Mù U

  'Cạo đầu đi tu

  'Là hoa Bông Bụt

  'Mùi thơm nghi ngút

  'Là hoa Hắc Hương

  'Nước chảy dầm đường

  'Là hoa Mần Tưới

  'Rủ nhau đi cưới

  'Là hoa Bông Dâu (cô dâu)

  'Nước chảy rạch sâu

 'Là hoa Muống Biển

 'Rủ nhau đi kiện

 'Là hoa Mít Nài (nài nỉ)

 'Gái mà theo trai

 'Là hoa Phát Nhũ (cái vú)

'Đêm nằm không ngủ

 'Là hoa Nở Ngày

 'Bán chẳng lìa cây

  'Là hoa Bông Cúc

 'Nhập giang tùy khúc

 'Là hoa Bông Chìu (chiều theo)

 'Ở không lo nghèo 

'Là hoa Đu Đủ

 'Đi theo vua chúa

 'Là hoa Mần Quân (làm lính)

  'Đêm rằm  sáng tỏa

  'Là bông hoa Trăng

  'Không nói không rằng

  'Là hoa Ngủ Điếc

 'Xanh xanh biêng biếc

 'Đánh bạc cố quần

 'Là bông hoa Ngỗ (ngỗ nghịch)

 'Ngồi mà choán chỗ

 'Là hoa Dành Dành (giành giật)

 'Không thích đua tranh

 'Là hoa bông Ngãi (nhân nghiã)

 'Bắt đi nhốt lại

 'Là hoa Phù Dung (thuốc phiện)

 'Góc chợ đầu đường

 'Là bông hoa Thị (thị là chợ)

 'Không già không trẻ

 'Là hoa Bạc đầu

'Thiên hạ phải cầu

 'Là bông hoa Lúa

 'Hay làm hay múa

 'Là hoa Vòng Xay

 'Giúp đỡ cho vay

 'Là hoa Cam Thảo

  Là bông hoa Chàm

 'Đụng chút dỗi hờn

 'Là hoa Mắc Cở

 'Vui chơi thong thả

'Là bông hoa Chè

'Ăn nói lè nhè

'Là hoa Chừm Rượu

'Rủ nhau bổ củi

'Là hoa Đầu Rìu

'Lo sớm lo chiều

 'Là hoa Bông Cái (tức mẹ)

 'Rủ nhau làm vải

 'Là cái hoa Bông

 'Dưới nước mọc vươn

 'Là bông Hoa Súng

 Tới quán ngồi không

 'Là hoa Bông Chén

'Trong đầm mọc chen

'Là bông Hoa Sen

 ...

Nam nữ mượn các loài hoa để giãi bày tình cảm:

-'Em hỏi anh các loài hoa,

'Anh ưa hoa nào, xin nói em hay.

-'Em hỏi thì anh xin thưa,

'Hoa trăm thứ, biết em ưa hoa nào?

'Hoa Gạo đỏ thắm trên cao,

'Lảo đà lảo đảo rụng nhào cỏ may.

'Hoa Lựu màu đỏ hây hây,

'Hoa Ngâu lấm tấm, Bèo Tây bềnh bồng,

'Mẫu Đơn trăm cánh trổ bông,

'Hoa Lan đơn lẻ, buồn không hỡi nàng?

'Hoa Cứt Lợn mọc đất hoang.

'Chớ chê ta khó, lấy lầm kẻ ngu.

'Hoa Quỳnh nở giữa đêm thu,

'Muôn màu Thược Dược ỡm ờ đưa duyên.

'Má em như thể hoa Sen,

'Ngón tay hoa Huệ, miệng em hoa Hồng.

'Anh yêu nhất đóa hoa Hồng,

'Hái về anh ấp hai lòng bàn tay.

'Ước gì gió chỉ hây hây,

'Để cho hoa đấy lòng đây thơm cùng.

'Hoa Phượng đỏ não, đỏ nùng,

'Ve kêu ra rả bạn cùng những ai?

'Lẳng lơ thơm nức hoa Nhài,

'Chính chuyên có chị hoa Mai gầy mòn.

'Hoa Chuối trộn nộm thật ngon,

'Hoa Đu Đủ đực anh chàng trêu ngươi.

'Hoa Thiên Lý ngát thơm đời,

'Nấu canh thanh khiết, ngọt bùi có nhau.

'Gió trăng là cô hoa Cau,

'Hoa Sói thơm thoảng, hoa Bầu ngẩn ngơ,

'Hoa Rau Muống nghèo xác xơ,

'Hoa Mò độc địa chẳng chừa một ai.

'Hoa Dâm Bụt mới nực cười,

'Dâm mà thành Bụt hổ ngươi chăng là?

'Hoa Ti Gôn, Tây mang qua,

'Hoa Mõm Chó, hoa Ruột Gà lạ thay?

'Hoa Xoan như thể đám mây,

'Sụt sùi nhớ bạn, mưa ngày mưa đêm.

'Bìm Bìm luồn lách vườn em,

'Anh theo con bướm tìm xem mặt nàng.

'Hoa Cúc vàng thật là vàng,

'Còn như hoa Mướp rộn ràng với ong.

'Mào Gà đích thực đàn ông,

'Ngọc Lan kín đáo mơ mòng đáng yêu.

'Hoa Lạc nghiêng ngả lao xao,

'Còn riêng hoa Súng dưới ao im lìm.

'Dạ Lý Hương thật đa tình,

'Hương bay muôn nẻo, náu mình một nơi.

'Hoa Ngô phơi phới góc trời,

'Hoa Lau có cả một thời liệt oanh.

'Trăm hoa anh kể đã rành,

'Nhưng hoa đẹp nhất với anh là nàng.

'Hoa Người đẹp nhất nhân gian,

'Chẳng gì có thể sánh bằng, em ơi!

Vè các trái cây

Người Việt ưa trồng nhiều loại cây ăn trái ngay trong vườn nhà, hầu mùa nào thức nấy lấy trái trước là cúng tổ tiên, sau là ăn có thêm chất đường. Với trẻ con nơi thôn quê, trèo cây hái trái chính là một thú vui leo trèo đánh đu nhởn nhơ, tập luyện gân cốt giữa thiên nhiên hàng ngày, nên chúng chẳng những hiểu rõ từng cây mà còn biết cây nào trái ngon, nơi nào có quả sắp chín:

'Nghe vẻ nghe ve

'Nghe vè trái cây

'Dây ở trên mây

'Là trái Đậu Rồng

'Có vợ có chồng

'Là trái Đu Đủ

'Chặt ra nhiều nhựa

'Là trái Mít Ướt

'Đầu tựa gà xước

'Vốn là trái Thơm

'Cái đầu chơm bơm

'Là trái Bắp nấu

'Rủ nhau làm xấu

'Là trái Dái Dê

'Ngứa gãi tái tê

'Là trái Mắt Mèo

'Khoanh tay lo nghèo

'Là trái Bần ổi (bần là nghèo)

'Sông sâu chẳng lội

'Là trái Mãng Cầu (cầu qua sông)

'Chẳng thấy nàng đâu

'Ấy là trái Cách (xa cách)

'Trong ruột óc ách

'Là trái Dừa Xiêm

'Chín mà thâm kim

'Chuối Già, Chuối Sứ

'Túm ba tụm bốn

'Là lũ Dưa Gang

'Vốn ở xứ Miên

'Là trái Bí Rợ

'Chẳng nên lễ cúng

'Đó là trái Sung

'Nhỏ mà cay hung

'Là trái Ớt Hiểm

'Lủng la lủng liểng

'Chính là trái Me

'Nắng chẳng cần che

'Là trái Rau Mát

'Tha hồ chà xát

'Vốn là trái Chanh

'Nhỏ mà làm anh

'Trái Điều Lộn Hột

'Ăn mà chẳng lột

'Chỉ là trái Tiêu

'Thổi nghe cô liêu

'Là trái Cóc Kèn

'Rủ nhau đi rèn

'Là trái Đậu Rựa (rèn dao rựa)

'Đua nhau chọn lựa

'Là trái Dành Dành

Với người lớn, kiến thức về trái cây được chỉ dẫn theo lối tình tự, mượn các đặc tính của cây trái bày tỏ ý tình:

'Có hoa, có quả mới hay,

'Một trăm thứ quả em nay đã từng:

'Cứng thì quả Ổi còn ương,

'Mềm thì quả Thị chín vàng đã lâu.

'Đỏ lòng thì đúng quả Nâu,

Nhuộm khăn, nhuộm áo, đẹp màu đôi ta.

'Thơm thơm, mát mát quả Na,

'Biếu cha, biếu mẹ, hơn là chén son.

'Đắng thì Bồ Kết, Bồ Hòn,

'Để ta tắm gội cho trơn mái đầu.

'Ngọt thì Long Nhãn, Táo Tàu,

'Bưởi Đường, Cam, Qúit, Lựu, Đào ngon thay.

'Chua thì quả Hạnh, quả Mai,

'Quả Sấu, quả Rọc, quả Gai trái mùa.

'Đôi ta còn ngọt, chưa chua,

'Đừng tham Táo rụng, đừng mua Khế rừng.

'Thanh Yên, Phật Thủ thơm lừng,

'Quả ngon mặc quả, xin đừng quên nhau.

'Bé thì quả Vối, quả Dâu,

'Lớn thì quả Mít chia nhau để dành.

'Đôi ta chọn cá nấu canh,

'Cà Chua chín đỏ rắp ranh đi tìm.

'Trên rừng quả Mái, quả Sim,

'Tham thanh, chuộng lạ chớ hiềm của quê.

'Yêu nhau vạn sự chẳng nề,

'Có như quả Vả cũng chia nhau cùng.

'Thân em như thể quả Hồng,

'Anh như quả Trám theo dòng nước mây.

'Tình cờ ta gặp nhau đây,

'Quả Cau ta bổ trao tay mời chào.

'Đôi ta kết nghiã tương giao,

'Tình như quả Mận, quả Đào đong đưa.

'Bùi như quả Ấu, quả Dừa,

'Xanh như quả Mướp, quả Dưa, quả Bầu.

'Hạt Tiêu cay đắng dãi dầu,

'Còn Ớt cay đắng ra màu xót xa.

'Mật kia hòa với nước hoa,

'Đừng đem Mướp Đắng mà hòa mạt cưa.

'Thủy chung cho bác mẹ ưa,

'Đừng như Đu Đủ nắng mưa dãi dầu.

'Yêu nhau đá bắc nên cầu,

'Bồ Quân khi chín ra màu đỏ tươi.

'Hẹn chàng cho đủ mười mươi,

'Thì chàng kết tóc ở đời với em.

Vè các loài chim

Cây cành, hoa quả tốt tươi đã khiến loài chim có nhiều thức ăn, chỗ làm tổ, sinh sôi nảy nở nhiều thành bầy đàn, vui hót líu lo sáng chiều, làm cho cảnh vật nông thôn càng thêm rộn rã tưng bừng. 

Với lũ trẻ thì loài chim là những sinh vật đẹp đáng mê say nhất, khiến chúng mải mê nhìn ngắm, thể hiện các ước mơ bay bổng. 

Thuần dưỡng được một con chim sáo hay một con chim sẻ trong đời, là một sự hãnh diện và niềm vui lớn, hơn hẳn sở hữu một con chó hay con mèo sẵn có dễ dàng trong nhà.

'Nghe vẻ nghe ve

'Nghe vè chim chóc

'Hay moi hay móc

'Đó là con Giơi

'Thấy nắng đứng phơi

'Là con Diệc mốc

'Lần theo mấy gốc

'Là chim Thuyền Chài

'Lông đuôi dài dài

'Là con chim Phướn

'Rành thông bốn hướng

'Là chim Bồ Câu

'Biết lặn thật sâu

'Là chim Cồng Cộc

'Ăn táp hùng hục

'Là con chim Heo

'Hay đậu cheo leo

'Là chim Chèo Bẻo

'Đầu cọc vắt vẻo

'Là chim Thầy Bói

'Đêm ngày khắc khoải

'Là chim Đỗ Quyên

'Ríu rít bay chuyền

'Là lũ Vành Khuyên

'Vừa đứng vừa biên

'Là chim Học Trò

'Rủ nhau lò mò

'Là con chim Ốc

'Gõ mõ lốc cốc

'Là chim Thầy Chùa

'Tụng kinh bốn mùa

'Là chim Bìm Bịp

'Chạy theo không kịp

'Là chim Hít Cô

'Đầu trọc lông lốc

'Là chim Bình Vôi

'Ngủ đứng ngủ ngồi

'Là con cò trắng

'Hay bay hay tắm

'Là con Le Le

'To như cái bè

'Là con Ông Lão

Vè các loài cá

Việt Nam là quốc gia có nhiều bờ biển, sông hồ, kênh rạch, ao đầm... nên cá là loài có nhiều và gần gũi với mọi người, nhất là với trẻ em. Đứa trẻ nào ở đồng quê cũng từng câu cá, bắt cá, nuôi cá, gần gũi ngắm nghiá những con cá lành dữ, từ màu trắng như bạc, đen như than, vàng như nghệ, đỏ như son... Mê mẩn không gì cho bằng là những con cá đá, đuôi cờ đủ màu xanh tím đỏ, hễ thấy nhau là dương vây khiêu chiến rồi đánh nhau dữ dội. Tên mỗi con cá được cao dao giải thích một cách thi vị lý thú.

Nhưng thú vị nhất vẫn là những buổi trưa hè, khi mặt trời đứng bóng, gió im, mây trôi lững lờ. Đó chính là lúc những chú cá lớn nhỏ 'đứng soi bóng' dưới cọng bèo hay lá cây rong nước, tha hồ cho những đứa trẻ thẩn thơ tìm kiếm ngắm nhìn không chán mắt:

'Ve vẻ vè ve

'Bắt vè con cá

'No lòng phỉ dạ

'Là con cá Cơm

'Không ướp mà thơm

'Là con cá Ngát (thơm ngát)

'Liệng bay san sát

'Là con cá Chim

'Hụt cẳng chết chìm

'Là con cá Đuối (chết đuối)

'Lớn năm nhiều tuổi

'Là cá Bạc Đầu

'Đủ chữ, xứng câu

'Là con cá Đối (câu đối)

'Nở mai, tàn tối

'Là cá Vá Hoa

'Trắng muốt, béo da

'Là cá Úc Thịt

'Dài lưng hẹp kích

'Là cá Lòng Tong

'Ốm yếu hình dong

'Là con cá Nhái

'Thiệt như lời vái

'Là con cá Linh (linh thiêng)

'Được người tôn kính

'Là cá Ông Voi

'Ai nấy ngắm coi

'Là con cá Cờ

'Viết chữ làm thơ

'Là con cá Mực

'Cá mà không đực

'Là con cá Mái

'Nấu ra đỏ chẹt

'Là con cá Khoai

'Đi ăn trộm hoài'

'Là con cá Nhám (nhám tay)

'Được người ưa chuộng

'Là cá Trầu Ổ

'Ăn nói hàm hồ

'Là con cá Sứ

'Hay gặp mặt nhau

'Là con cá Ngộ

'Làm ruộng cực khổ

'Là con cá Cầy

'Chẳng dám múc đầy

'Là con cá Thiểu

'Nói không chịu hiểu

'Là con cá Ngạnh (ương ngạnh)

'Đi đường phải tránh

'Là con cá Mương

'Mập béo ít  xương

'Là con cá Nục

'Gặp nhiều diễm phúc

'Là con cá Hanh

'Làm hại cha anh

'Là con cá giếc (bị mắng nhiếc)

'Suốt ngày nói miết

'Là con cá Gáy

'Vừa trốn vừa chạy

'Là con cá Chuồn

'Lo viết lách luôn

'Là con cá Chép

Vè các thứ bánh

Nơi đây, chúng ta có thể thấy tài năng biến hóa của các Tiên Việt.

Bấy nay chúng ta thường biết về các Bà Tiên Tây phương có khả năng biến hóa các vật tầm thường thành những thứ cao sang. Như trong cổ tích Cô Bé Lọ Lem, Bà Tiên biến con chuột thành con ngựa, cái bắp cải thành cỗ xe sang trọng... Trong một số cổ tích khác, các Bà Tiên có thể tạo ra những cỗ bàn bánh kẹo cao sang.

Vậy Tiên Việt ra sao?

Nếu các Bà Tiên Đông Tây có 'khả năng' biến hóa mang tính chất hão huyền, thì các 'Tiên Việt' lại có 'tài năng' biến hóa thật sự trong cuộc sống.

Nàng Giáng Tiên trong cổ tích Bích Câu Kỳ Ngộ, Cô Tấm trong cổ tích Tấm Cám đều thể hiện khả năng bếp núc, khi từ trong tranh hay từ trong quả thị bước ra là vào bếp nấu ăn, dọn dẹp nhà cửa sạch sẽ khang trang.

Vậy Tiên Việt vào bếp làm được những gì?

Nhìn vào kho tàng thức ăn Việt Nam, chúng ta thấy không chỉ có những món ăn phong phú thơm ngon trên mâm cơm hàng ngày, mà còn là hàng trăm thứ quà bánh, như hàng chục loại bún, loại xôi, hàng trăm thứ bánh khác hẳn nhau... chứng tỏ Tiên Việt - cụ thể là những người Mẹ, người Chị ngay trong gia đình - đã có khả năng thần kỳ hơn ai hết, khi có thể từ hạt gạo nếp gạo tẻ rất nhỏ bé tầm thường, chế biến thành không biết bao nhiêu món ăn ngon lành khác nhau, một cách thực sự, không hão huyền viển vông.

Còn việc biến hóa về nơi ăn chốn ở, thì cũng có thể thấy rõ trong thời buổi hiện đại, khi có chương trình Đoàn tụ ODP cho người Tỵ nạn cuối Thế kỷ XX, ở Mỹ, Canada, Úc... chỉ lúc xuất hiện các bà vợ, mới thấy mọc lên như nấm những khu 'Viet Nam Town' phồn vinh, đâu có thua gì các lâu đài của các Bà Tiên Đông Tây?

Nghệ thuật làm bánh của người Việt, có đặc điểm nổi bật là tài pha chế biến hóa một thứ bột ra nhiều thứ bánh khác hẳn nhau, như theo các loại nhân ngọt hay nhân mặn, nhân chay hay nhân thịt... lại còn theo cách nấu chín khác nhau như chiên, luộc, hấp... cách gói bằng lá hay để trần... cũng thành khác hẳn nhau.

Chỉ cần một thứ gạo nếp, mà người Việt cũng có thể sáng chế ra vài chục thứ xôi khác hẳn nhau, huống chi khi thứ gạo này giã thành bột, biến hóa không sao xiết kể.

Bánh đối với trẻ con Việt Nam là thứ có thể ăn no không chán, là niềm thích thú vô bờ mỗi ngày. Bánh của người Việt nhiều thứ đến độ, có nhiều người sống hết đời cũng chưa chắc đã được thưởng thức hết các loại bánh, vì ngay trong nước mà bánh 3 miền Bắc - Nam - Trung cũng có nhiều thứ làm khác hẳn nhau, không chỉ về hình dáng và tên gọi của bánh. Như bánh Bèo miền Bắc khác hẳn bánh Bèo của miền Trung và Nam, cả về hình dạng lẫn chất bánh...

Do vậy mà Vè Các Thứ Bánh có những thứ bánh mà chúng ta chưa từng biết:

'Nghe vẻ nghe ve

'Vè các thứ bánh

'Tròn như mặt trăng

'Đó là bánh Xèo

'Có cưới, có cheo

'Đó là bánh Hỏi

'Đi mà không giỏi

'Thì có bánh Bò

'Ăn không đủ no

'Nó là bánh Ít

'Giống nhau như hệt

'Ấy là bánh In

'Mắc cở không nhìn

'Là bánh Khổ Qua

'Nấu nếp căng ra

'Là bánh Xôi Nước

'Biết đi, biết bước

'Đó là bánh Chưng (chưn: chân)

'Có núm trên lưng

'Là bánh Nhũ Đệ (nhũ: vú)

'Mật đường mà chế

'Là bánh Đa Trời

'Để đĩa trắng ngời

'Là bánh Bột Lọc

'Ăn mà cay gắt

'Chỉ có bánh Gừng

'Lạt cột trên lưng

'Là cái bánh Tét

'Tròn như quả quít

'Là cái bánh Bao

'Lóng lánh như sao

'Là bánh Bột Báng

'Mật quệt vàng óng

'Là cái bánh Cam

'Ăn ở chơm bơm

'Là chiếc bánh Ổ

'Tròn nhưng lỗ chỗ

'Là cái bánh Căng

'Trên mình có rằn

'Là bánh Da Lợn

'Trông thấy lợn cợn

'Đó là Chè Khoai

'Ăn vào ngứa hoài

'Đúng là bánh Dứa

'Lấy trai có chửa

'Là cái bánh Bầu

'Xe nhợ mà câu

'Thiệt là bánh Chỉ

'Muốn ăn cho kỹ

'Thì ních Tàu Thưng

'Thiên hạ chẳng ưng

'Là cái bánh Còng

'Xe nhợ lòng vòng

'Đó là bánh Nghệ

'Giã ra mà chế

'Thiệt là Xua Xoa

'Tưởng nhớ ông bà

'Thì là bánh Cúng

'Hấp ra có núm

'Là bánh Ít Trần

'Phơi để ngoài sân

'Là liếp bánh Tráng

'Hai mùa sáu tháng

'Là bánh Trung Thu

Một bài vè khác về bánh mới làm sau này, nên có thêm mấy thứ bánh Tây phương với ý tưởng kèm theo mang ý giáo dục, khá ngộ nghĩnh::

-'Nghe vẻ nghe ve

'Nghe vè cái bánh

'Không hề sợ lạnh

'Là bánh Ít Trần

'Ăn khỏe tinh thần

'Huế kêu bánh Khoái

'Cúi đầu chịu dại

'Là phận bánh Cam

'Bánh người Tàu làm

'Là Dầu Cháo Quẩy

'Nhai e răng gẫy

'Là bánh Tai Heo

'Lười tập mất eo

'Kêu là bánh Ú

'Tham ô vài cú

'Lãnh cái bánh Còng

'Không sợ té sông

'Là cái bánh Ướt

'Nhậu đi hết được

'Gọi chú bánh Bò

'Rủi bị chìm đò

'Nhớ đeo bánh lái

'Bánh Quy vái lạy

'Bánh cúng nhà nghèo

'Bánh giống bì heo

'Kêu bánh Da Lợn

'Đẻ nhiều khổ lớn

'Đặt cái bánh vòng

'Đậu mỡ chung cùng

'Bánh Chưng bánh Tét

''Bánh Tây cọt quẹt

'Bít cốt ba tê

'Còn bánh Su Sê (phu thê)

'Dùng cho cưới hỏi

'Chạy nhảy bị lọi

'Là cái bánh chè

'Quanh quẩn viả hè

'Gặp bánh Bột Lọc

'Để đâm để thọc

'Là cái bánh Gai

'Chưa nếm đã cay

'Là cái bánh Quế

'Không trôi ra bể

'Là cái bánh Bèo

'Ăn kiểu nhà nghèo

'Là cái bánh Sắn

'Chơi dễ quẹo cẳng

'Là bánh Sâm Banh (Champagne)

'Những kẻ háo danh

'Thường ăn bánh vẽ

'Muốn làm thật dễ

'Có cái bánh Tôm

'Muốn ăn thay cơm

'Bánh Bao, bánh Cuốn

'Ăn mà không uống

'Chớ rớ bánh Mì

'Khoái món chân quê

'Thì ăn bánh Cốm

'Có hàm răng dổm

'Ăn bánh Bông Lan

'Rẻ nhất trong làng

'Đấy là bánh Đúc

'Ngọt miệng một chút

'Bánh Chuối nhà quê

'Bán ế ê hề

'Trung thu bánh Dẻo

'Thứ ăn nhạt nhẽo

'Bánh Biá tàn ong

'Dễ bị răng long

'Bánh Phồng nhai sống

'Nhai giòn trong họng

'Bánh Tráng, bánh Đa

'Lớn hơn ông cha

'Gọi là bánh Tổ

'Muốn không thua lỗ

'Đừng ăn bánh Tiêu

'Muốn có vợ yêu

'Nhờ cái bánh Hỏi

'Giống hết chỗ nói

'Là cái bánh In

'Giữ kho bom đạn

'Rán ăn bánh Canh

'Bột mỡ nghệ hành

'Bánh Xèo, bánh Khọt

'Nhậu xỉn cà chọt

'Lãnh cái bánh xe

'Nghe vẻ nghe ve

'Hết vè cái bánh.

Vè nước

Lãnh thổ Việt Nam hình chữ S, từ bắc xuống nam không chỉ có bờ biển, mà còn có nhiều sông ngòi, hồ ao, kênh rạch... nên đời sống người dân luôn gần gũi với nước, qúy trọng nước, nhắc nhở cho lũ trẻ hiểu về nước:

'Tôi ở trên trời

'Tôi rơi xuống đất

'Tưởng rằng tôi mất

'Chẳng hóa tôi không

'Tôi chảy ra sông

'Nuôi loài tôm cá

'Qua các làng xã

'Theo máng, theo mương

'Cho người trồng trọt

'Thóc vàng chật cót

'Cơm trắng đầy nồi

'Nên chớ khinh tôi

Hạt Mưa, hạt Móc

Vè dụng cụ

Một số thức ăn, dụng cụ, vật dụng thông dụng trong đời sống hàng ngày, cũng được đặt thành vè để giúp trẻ con am hiểu:

'Trời mưa lâm râm

'Cây Trâm có trái

'Con gái có duyên

'Đồng tiền có lỗ

'Bánh Ổ thì ngon

'Tôm càng thì béo

'Cái Kéo cắt may

'Cái Cày làm ruộng

'Cái Xuổng đắp bờ

'Cái Lờ bắt cá

'Cái Ná bắn chim

'Cái Kim may áo

'Cái Giáo đi săn

'Cái Khăn bịt đầu

'Cái Gầu tát nước

'Cái Thước để đo

'Cái Mo làm quạt

'Cái Lạt bó mạ

'Rơm Rạ thay tranh

'Phải học, phải hành

'Để mà chóng biết.

Một vài thứ còn được mô tả riêng khá cặn kẽ, thú vị, gợi ra những hình ảnh giàu tưởng tượng, ý tình chan chứa, giúp tâm hồn thăng hoa bay bổng, thể hiện khả năng diễn tả rất cao, có thể bình giảng như một bài thơ... thí dụ bài vè tả cái Diều từ dưới nhìn lên, từ trên nhìn xuống, với kết luận rất tình tứ:

'Xương tre mình giấy

'Sợi chỉ buộc chằng

'Ngày gió đêm trăng

'Bay lên bổng tít

'Trên cao mờ mịt

'Dưới ruộng mênh mang

'Sông trắng, đất vàng

'Rừng xanh, núi đỏ

'Trông vời đây đó

'Xiết mấy tỏ tường

'Nếu chẳng tơ vương

'Mắt còn rộng nữa.

Tuyệt vời nhất là bài sau đây về Mặt Trăng, có hình ảnh và âm thanh gợi nhiều tình ý, nên đã được phổ thành một bản nhạc được trẻ em ưa thích, phổ biến sâu rộng tại Miền Nam Việt Nam trước 1975:

-'Ông trẳng, ông trăng,

'Xuống chơi ông Chính,

'Ông Chính cho mõ.

'Xuống chơi nồi trõ,

'Nồi trõ cho vung.

'Đến chơi cây sung,

'Cây sung cho nhựa.

'Đến chơi con ngựa,

'Con ngựa cho gan.

'Đến chơi bà quan,

'Bà quan cho bạc.

'Đến chơi thợ giác,

'Thợ giác cho bầu.

'Đến chơi cần câu,

'Cần câu cho lưỡi.

'Đến chơi cây bưởi,

'Cây bưởi cho hoa.

'Đến chơi cây cà,

'Cây cà cho trái.

'Đến chơi con gái,

'Con gái cho chồng.

'Đến chơi đàn ông,

'Đàn ông cho vợ.

'Đến chơi kẻ chợ,

'Kẻ chợ cho voi.

'Đến chơi cây sòi,

'Cây sòi cho lá.

'Đến chơi con cá,

'Con cá cho vây.

'Đến chơi ông thầy,

'Ông thầy cho sách.

'Đến chơi thợ ngạch,

'Thợ ngạch cho dao.

'Đến chơi thợ rào,

'Thợ rào cho búa.

**

'Trả búa thợ rào,

'Trả dao thợ ngạch,

'Trả sách ông thầy,

'Trả vây con cá,

'Trả lá cây sòi,

'Trả voi kẻ chợ,

'Trả vợ đàn ông,

'Trả chồng con gái,

'Trả trái cây cà,

'Trả hoa cây bưởi,

'Trả lưỡi cần câu,

'Trả bầu thợ giác,

''Trả bạc bà quan,

'Trả gan con ngựa,

'Trả nhựa cây sung,

'Trả vung nồi chõ,

'Trả mõ ông Chính.

Ở tuổi lớn khôn, trẻ còn được trau giồi ngôn ngữ rất độc đáo, thể hiện sự am hiểu sâu rộng, bằng cách đặt những câu có cùng một chữ cái như nhau. Đây cũng là một đặc điểm biến hóa phong phú của tiếng Việt. Vì tiếng Việt có thể chỉ dùng một chữ phụ âm đầu đặt thành một câu chuyện dài cả trăm chữ, trong khi tiếng Anh, Pháp... chỉ đặt được một hai câu là nhiều:

-'Bà Ba Béo

'Bán bánh Bèo

'Bên bờ biển

'Bị bỏ bóp

'Ba bốn bận.

-'Cơm của cô Cúc

'Có cà, có cá

'Có cả canh chua.

-'Đêm đông đen

'Đằng đem đèn

'Đi đâu đấy?

'-Đằng đem đèn

'Đi đón đưa

'Đứng đợi đó

'Đừng đi đâu đấy.

-'Xã Xệ sang sông

'Xem xổ số

'Xơi sáu xu xôi

'Xốt xồn xột.

-'Thầy thằng Tú

'Túng tiền tiêu

'Tết Trung Thu

'Toan tự tử

'Tôi trông thấy

'Tối thứ tư.

Một số người còn làm được những bài thơ theo một chữ cái duy nhất:

'-Mênh mông muôn mẫu một màu mưa,

'Mỏi mắt miên man mãi mịt mờ.

'Mộng mị mỏi mòn mai mốt mốt,

'Mỹ miều may mắn mấy mà mơ?

(Tú Mỡ)

Một người tuổi Tí, có bài tự sự với toàn chữ T đứng đầu, khá lý thú như sau:

'Tôi tên Trần Thanh Tâm, tuổi Tí, trai thứ tư, tâm tính thật thà, thẳng thắn, trầm tư, thích thưởng thức thơ tình, tiểu thuyết trinh thám. Thuở tí ti, tôi thấp tè, thân thể tong teo, thích tập thể thao, theo Taekowndo. Thầy thương tận tình truyền thụ, tôi tiếp thu tốt, tinh tiến, tỉ thí thử tài, thắng thưởng tám triệu, trao tặng tất trường trẻ tàn tật...

Ở vần 'T' này, hồi sau năm 1975, những người tù cải tạo Miền Nam đã kể một câu chuyện thời sự dài tới mấy trăm chữ, có tình có lý.

Đặc biệt, Ca dao còn có nghệ thuật 'nói ngược' giúp giáo dục nhận định về sự Đúng - Sai, hầu làm quen với ý thức phản biện khởi đầu - Đây là nghệ thuật 'giáo dục hai chiều', khác hẳn với lối giáo dục 'một chiều' phổ biến trên thế giới:

-'Lặng nghe kể ngược

'Cá ở trên núi

'Đựng phân bằng túi

'Đựng trầu bằng cơi

'Biển thì có bờ

'Ruộng thì lai láng

'Hàng xẩm thì sáng

'Tối mịt như đèn

'Hũ miệng thì kèn

'Loa miệng thì lọ.

-'Lên rừng đánh mẻ cá trôi,

'Xuống sông đốn gỗ mà lôi về nhà.

'Lên rừng bắt tép kho cà,

'Xuống sông hái quả thanh trà về ăn.

'Lên rừng bắt con cá măng,

'Xuống sông đánh hổ, đánh trăn mang về.

'Lên rừng lưới bắt cá mè,

'Xuống sông giăng bẫy mà đè gà lôi.

-'Bao giờ cho đến tháng ba,

'Ếch cắn cổ rắn tha ra ngoài đồng.

'Hùm nằm cho heo liếm lông,

'Một chục quả hồng nuốt lão tám mươi.

'Nắm xôi nuốt trẻ lên mười,

'Con gà be rượu nuốt người lao đao.

'Lươn nằm cho trúm bò vào,

'Một lũ cào cào đuổi bắt cá rô.

'Lúa mạ nhảy lên ăn bò,

'Cỏ năn, cỏ lác rình mò bắt trâu.

'Gà con đuổi bắt diều hâu,

'Chim ri đuổi đánh vỡ đầu bồ nông.

Lối dùng điệp ngữ làm thơ đố - đáp:

'-Duyên duyên, ý ý, tình tình,

'Đây đây, đó đó, mình mình, ta ta.

-'Năm năm, tháng tháng, ngày ngày,

'Chờ chờ, đợi đợi, rày rày, mai mai.

Hơn hết, là lối đố - đáp lái âm & lái ý rất độc đáo, cho thấy sự tài tình của ngôn ngữ Việt Nam, khó có ngôn ngữ nước nào sánh kịp:

-Đố:

'Con cá đối nằm trong cối đá,

'Con mèo đuôi cụt nằm mút đuôi kèo.

'Anh mà đối đặng, dẫu nghèo em cũng ưng.

-Đáp:

'Con chim mỏ kiếng đậu trên miếng cỏ,

'Con chó vàng lông nằm ở vồng lang.

'Anh đã đối được, xin nàng theo anh.

-Đố:

'Con cua, con rồng xuôi ngược mấy con?

'Em mà đáp được, anh mua chăn bông tặng liền.

-Đáp:

'Con cua, con rồng xuôi ngược 4 con,

'Cua - Rồng lái là con Công - con Rùa.

'Em đáp được, anh thua chưa?

'Lựa chăn em đắp cho vừa thì mua.

Đố:

-'Có cá đâu mà anh ngồi câu đó?

'Biết có không mà công khó anh ơi?

'Anh ra đây, em chỉ cho nơi cá nhiều.

Đáp:

-'Anh ngồi đây ngày đôi ba lượt,

'Biết mất công mong cất cá lên.

'Đem về làm giống thả bên ao nhà.

Nhận Định

Những bài vè kể trên, rất thích hợp với việc giảng dạy ngôn ngữ Việt cho trẻ nhỏ tuổi, nếu trích dần từng đoạn ngắn, tạo câu hỏi, dùng hình ảnh cụ thể giúp trẻ trực quan, rồi sáng tác thêm những câu tương tự như một kiểu luận văn tí hon...

Thời Quốc ngữ mới hình thành, sách giáo khoa lớp Đồng Ấu đã dùng hình ảnh và loại câu 3 chữ để mô tả, giúp trẻ dễ nhớ mặt chữ, như:

'A quả na

'Ơ quả mơ

'Ô cái Ô...

Thời sau 1945, lối dạy của Bình Dân Học Vụ cho dân quê, cũng đặt thành câu văn vần, vẽ ra các hình ảnh cụ thể, giúp người lớn tuổi dễ học, dễ nhớ, biết đọc biết viết nhanh chóng một thời:

'i tờ giống móc cả hai,

'i  ngắn có chấm, tờ dài có ngang.

'O tròn như quả trứng gà

'Ô thời đội nón, a là móc câu.

...

Với các lớp dạy tiếng Việt ở hải ngoại, muốn học sinh vui học, không gì bằng khởi đầu dạy tập đọc, tập viết, quan sát và đặt các câu hỏi qua các bài vè, các bài đồng dao... giúp trẻ chẳng những có các đề tài thân quen, dễ gần gũi làm quen với ngôn ngữ,  thấm đượm tình tự dân tộc, mà còn am hiểu văn hóa quốc hồn quốc túy.

Lối dạy các lớp vỡ lòng sau này ở cả hai miền Bắc - Nam, không rõ do đâu mà từ bỏ phương pháp dạy như trên, đi vào phương pháp của nước ngoài như Pháp, Nga... thiếu hẳn các ý tình và vần điệu dễ đi vào lòng người của đặc trưng ngôn ngữ Việt Nam?!

Toán học là môn học phát triển sự suy xét tính toán, thường bị coi là môn học khô khan, nhưng với người Việt môn Toán đã được thi vị hóa bằng nhạc, bằng thơ, bằng những lời lẽ gợi tình, gợi hình, gợi cảm, gợi ý... khiến có thể dễ nhớ và nhớ lâu.

Với trẻ dăm ba tuổi mới biết đi và biết nói, bài hát Con Voi sẽ giúp dạy trẻ biết đếm ngay khi múa hát, bắt chước dáng điệu dễ thương của con voi:

-'Trông kià con voi nó đứng rung rinh,

'Vươn mình trong đám cỏ cây đẹp tươi.

'Anh chàng voi ta thích chí mê tơi,

'Liền mời voi khác đằng xa lại chơi.

-'Trông kìa 2 voi chúng đứng rung rinh...

Và bài hát tăng lên 3, 4, 5... khi số voi được mời là các em bé đóng vai voi gia tăng.

Và Con Voi cũng được biến thành bài dạy về toán pháp, mô tả qua cách đếm khi múa, như bài:

-'Con vỏi con voi

'Cái vòi đi trước

'Hai chân trước đi trước

'Hai chân sau đi sau

'Còn cái đuôi đi sau rốt

'Tôi xin kể nốt

'Câu chuyện con voi.

-'Hai vỏi hai voi

'Hai vòi đi trước

'Bốn chân trước đi trước,

'Bốn chân sau đi sau

'Hai cái đuôi đi sau rốt

'Tôi xin kể nốt

'Cái chuyện hai voi.

-'Ba vỏi ba voi

'Ba vòi đi trước

...

Lớn hơn một chút, khoảng 4 tuổi, trẻ có thể tập đếm và luyện phát âm qua trò chơi đếm sao trời, qua bài:

'1 ông sao sáng

'2 ông sáng sao

'3 ông sao sáng

'4 ông sáng sao

'5 ông sao sáng

'6 ông sáng sao...

Lớn nữa, học phép tính nhân qua bài Đếm Chuột:

-'1 con chuột là 1 cái đuôi

'2 tai, 2 mắt, 1 đầu, và 4 cái chân.

-'2 con chuột là 2 cái đuôi

'4 tai, 4 mắt, 2 đầu, và 8 cái chân.

-'3 con chuột là cái đuôi

'6 tai, 6 mắt, 3 đầu, và 12 cái chân

hoặc cao hơn như đếm chân cua:

-'1 con cua vào hang,

'2 càng và 8 chân.

-'2 con cua vào hang,

'4 càng, 16 chân.

-3 con cua vào hang,

'6 càng, 24 chân.

...

Cứ thế đếm và nhân thêm lên bằng phép tính nhẩm, tập luyện tính toán một cách thích thú.

Về tính trừ, có bài:

'Ngày xửa ngày xưa

'Có 10 ông vua

'Một ông tịt mít

'Chết 1 còn 9

'Một ông ị rín

'Chết 1 còn 8

'Một ông vốc cám

'Chết 1 còn 7

'Một ông đái bậy

'Chết 1 còn 6

'Một ông láu táu

'Chết 1 còn 5

'Một ông sâu răng

'Chết 1 còn 4

'Một ông lở rốn

'Chết 1 còn 3

'Một ông ghẻ da

'Chết 1 còn 2

'Một ông thối tai

'Chết 1 còn 1

'Một ông toét mắt

'Chết 1 là hết.

Độc đáo nhất về tính toán và khéo tay của trẻ gái, là trò chơi 'truyền thẻ', còn gọi là 'rải ranh', dùng 10 chiếc que như chiếc đũa nhỏ và một hòn đá, sau này là quả bóng nhỏ. Trò chơi kèm theo các bài hát chỉ dẫn cuộc chơi dài tới 14 chặng, khi hai tay vừa phải tung hứng viên đá, vừa phải nhặt số que cho đúng với câu hát hướng dẫn. Rồi từ 1 tay chuyển qua 2 tay khi thực hiện các động tác khó khăn hơn, đòi hỏi sự kết hợp cả hai tay qua các động tác như chuyền, chống, quét, đập, chải, vuốt, thấm, xóa, giã, tiả... giúp cổ tay và ngón tay xoay tròn các phiá, mà trở nên khéo léo trong việc nữ công gia chánh cũng như phát huy óc tính nhẩm:

Chặng thứ nhất gồm 10 bàn nhặt thẻ từ 1 đến 10.

Chặng thứ 2 gồm 5 bàn chuyền thẻ.

Chặng thứ 3 gồm 5 bàn chống thẻ.

Chặng thứ 4 gồm 5 bàn quét thẻ.

Chặng thứ 5 gồm 5 bàn đập thẻ.

Chặng thứ 6 gồm 5 bàn chải thẻ.

Chặng thứ 7 gồm 5 bàn vuốt thẻ.

Chặng thứ 8 gồm 5 bàn thấm thẻ (đặt khẽ).

Chặng thứ 9 gồm 5 bàn xóa thẻ.

Chặng thứ 10 gồm 5 bàn giã thẻ.

Chặng thứ 11 gồm 5 bàn tiả 1 đặt 1.

Chặng thứ 12 gồm 5 bàn tỉa 1 đặt 2.

Chặng thứ 13 gồm 5 bài lên xuống.

Chặng thứ 14 gồm 5 bài chuyền thẻ.

Ai chơi hỏng phải nhường người khác chơi, khi người khác chơi hỏng mới được chơi tiếp theo phần chơi hỏng. Ai xong trước 14 chặng là thắng cuộc chơi.

Người bình dân Việt còn có thể dùng văn vần đưa ra những bài toán 2 ẩn số, 3 ẩn số, rồi giải đáp bằng cách tính nhẩm rất độc đáo:

-'Vừa gà vừa chó 36 con,

'Trói lại vừa tròn, 100 chân chẵn.

'Hỏi có mấy con gà, mấy con chó?

-'100 con trâu, 100 bó cỏ

'Trâu đứng ăn 5, trâu nằm ăn 3

'Nghé hoa 3 con 1 bó

'Hỏi có bao nhiêu con trâu đứng, trâu nằm, nghé hoa?

Trong ca dao, còn có bài toàn con số tính nhẩm về 1 quan tiền đi chợ, ngoài cách tính tổng cộng chi li, còn cho hậu thế biết về giá cả các thứ hàng hóa đương thời, giúp các kinh tế gia tư liệu nghiên cứu về đời sống kinh tế Việt Nam thời xa xưa:

'Một quan tiền tốt mang đi,

'Nàng mua những gì, mà tính chẳng ra?

'Thoạt tiên mua 3 tiền gà,

'Tiền rưỡi gạo nếp, với 3 đồng trầu.

'Trở lại mua 6 đồng cau,

'Tiền rưỡi miếng thịt, giá rau 10 đồng.

'Có gì mà tính chẳng thông,

'Tiền rưỡi gạo tẻ, 6 đồng chè tươi.

'30 đồng rượu chàng ơi,

30 đồng mật, 20 đồng vàng.

'Hai chén nước mắm rõ ràng,

' 2 bảy 14, kẻo chàng hồ nghi.

'21 đồng bột nấu chè,

'10 đồng nải chuối, chẵn thì 1 quan.

-'Hôm qua dạo phố cầm khăn,

'Cầm được đồng bạc để dành cưới em.

'Ba hào anh để mua tem,

'Gửi thư mời khắp anh em xa gần.

'Họ hàng ăn uống linh đình,

'Để ai cũng biết là mình lấy ta.

'Hào tư anh để mua gà,

'Sáu xu mua rượu, hào ba đi tàu.

'Bảy xu anh để mua cau,

'Một hào mua gói chè tàu uống chơi.

'Một hào cả đậu lẫn xôi,

'Một hào gạo tẻ với với nồi rau dưa.

'Anh ngồi anh tính thật vừa,

'Cưới em đồng bạc, chẳng thừa xu mô.

Hồi năm 1950, ở Hà Nội có thầy Hoàng Đình Tuất dạy lớp nhất trường Nguyễn Công Trứ, ở phố Hàng Than, đã đặt một số công thức toán thành thơ, giúp học trò dễ nhớ:

-'Trên đường kẻ trước với người sau,

'Hai kẻ đồng chiều đuổi gấp nhau.

'Vận tốc đôi bên tìm hiệu số,

'Đường dài chia với, khó chi đâu.

-'Trên đường kẻ trước với người sau,

'Hai kẻ ngược chiều muốn gặp nhau.

'Vận tốc đôi bên tìm tổng số,

'Đường dài chia với, khó chi đâu.

**

Trẻ Việt ngày xưa còn được tập luyện óc tính toán qua các lối chơi cờ, như cờ Hùm, cờ Chân Chó... đặc sắc nhất là chơi Ô Ăn Quan... đòi hỏi phải tính toán nước đi thật sáng suốt, mới có thể thắng. Đây là cách đấu trí qua sự thực tập tính toán rất bổ ích, mà bấy nay bị nhà trường coi nhẹ, không đưa vào chương trình học, bổ túc cho các giờ Toán học, thật đáng tiếc?

Trò chơi Ô Ăn Quan

Một hình vẽ chữ nhật dài 70cm, rộng 40cm; mỗi 10cm vẽ 1 vạch ngang thành 7 ô, mỗi ô có chiều ngang 10cm. Hai ô hai đầu để trống, vẽ vạch dọc dài chia 5 ô giữa làm 2 phần bằng nhau, sẽ được 5 ô nhỏ mỗi bên.

Trò chơi cho 2 em từ 6 đến 12 tuổi, mỗi em có 25 viên sỏi nhỏ mỗi viên bằng một đầu ngón tay gọi là dân, và 1 viên lớn bằng 5 đầu ngón tay gọi là quan.

Hai viên quan đặt ở 2 ô hai đầu, còn mỗi bên đặt 5 viên dân vào mỗi ô trong 5 ô ở phiá bên mình ngồi.

Muốn biết ai đi trước, hai bên phải chơi 'một - hai - ba', ra cái gì, ra cái này' theo luật nắm tay là búa, xòe tay là giấy, đưa ra 2 ngón tay là kéo.

Giấy bọc búa nên thắng búa, nhưng thua kéo vì bị kéo cắt.

Kéo cắt giấy nên thắng giấy, nhưng thua búa vì bị búa đập gẫy.

Búa thắng kéo vì đập gẫy kéo, nhưng thua giấy vì bị giấy bọc.

Người thắng được đi trước sẽ phải tính toán bắt đầu bốc sỏi từ ô nào, đi về phía bên phải hay phiá bên trái, để có thể ăn được một số viên sỏi dân hay quan nhiều nhất. 

Nguyên tắc đi là rải dân trên đường, mỗi ô 1 viên dân. đến đâu hết thì bốc các viên dân ở các ô kế đi tiếp, nếu hết trước ô quan thì không được đi thêm, gọi là bị 'chững' - phải để cho phiá bên kia đi. Nếu cách ô quan hay ô dân 1 ô trống sẽ được ăn - tức hốt hết các viên sỏi quan hay dân ở ô đó.

Cứ vậy tính toán cách đi bằng chọn ô nào bên phiá của mình, đi về bên phải hay bên trái để tạo ô trống trước khi bị chững, hầu có thể ăn hết quan và dân ở các ô cách ô trống , và có thể ăn tiếp theo luôn ở các ô trống cách quãng như vậy.

Một khi 2 ô quan ở hai đầu bị ăn mất viên sỏi quan, thì sẽ nói:

'Hết quan, tàn dân,

'Thu quân kéo về.

Lúc đó sẽ được thu luôn các sỏi dân còn lại phiá các ô dân bên mình, rồi cộng với các viên sỏi dân đã ăn được, tính điểm ai nhiều viên sỏi quan và dân hơn, sẽ thắng. Mỗi viên quan được tính 5 diểm, trong khi mỗi viên dân chỉ được tính 1 điểm.

Ván tiếp theo sẽ xếp trả lại các viên sỏi quan và dân như khởi đầu, và ai thua sẽ được đi trước, hoặc có thể chơi lại 'một - hai - ba ra cái gì, ra cái này'. xem ai thắng sẽ được đi trước.

Trò chơi Ô Ăn Quan giúp trẻ tính toán một cách rất phóng khoáng, khi có thể tùy ý  bắt đầu đi ở ô nào cũng được, đi sang bên trái hay bên phải tùy theo sự tính toán... nên so với các lối chơi 'kiểu cờ' của thế giới, đây là trò chơi dễ dàng và thú vị nhất, tập cho người chơi cách tính nhẩm số quân và số ô rải quân... ngày một tinh tiến hơn.

Nhận Định

Toán học là một môn học trừu tượng, đòi hỏi sự suy nghĩ khó khăn. Do vậy nếu được giảng dạy cụ thể bằng các trò chơi đòi hỏi sự tính toán, bằng các hình ảnh và văn vần như trong ca dao, sẽ hấp dẫn việc học, tạo hứng thú ban đầu lôi cuốn trẻ nhỏ.

Thường một học sinh giỏi luôn có thành tích cao về môn toán, và một khi giỏi toán thì các môn học khác cũng dễ dàng đạt hiệu quả hơn.

Môn Toán học luôn chiếm địa vị quan trọng trong thi cử và trong công việc làm từ trước đến nay, đem lại các thành quả lớn cho các người giỏi toán.

Những nhận xét trên cho thấy nhu cầu dạy và học toán rất quan trọng vậy?

Một nhận xét đáng chú ý, là gần đây khi du học nước ngoài, du sinh Việt rất giỏi về môn Toán. Năm 2010, một người Việt học và làm việc tại Pháp - Mỹ là Giáo sư Ngô Bảo Châu đã được lãnh giải toán học Fields - giải về toán cao nhất thế giới, được coi như giải Nobel vì Nobel không có giải về toán học.

Xưa nay hai môn Toán và Văn luôn bị coi là đối lập nhau, ai giỏi toán thường khó khăn trong việc học văn, hoặc ngược lại? Vậy mà người Việt đã có thể dùng thơ văn để giảng dạy về Toán học, quả là điều đặc sắc, đáng để chúng ta cùng nhau nghiên cứu phát triển?

Nếu trong cuộc sống văn minh hiện đại, mỗi ngày chúng ta phải coi dự báo thời tiết một cách gián tiếp qua các phương tiện truyền thông, như truyền hình, truyền thanh, báo chí, internet, IPhone... thì ngay từ xa xưa Người Việt đã biết quan sát trực tiếp các hiện tượng thiên nhiên, như Mây - Gió - Cầu Vồng, các Sinh Vật... để từ đó rút ra các kinh nghiệm về thời tiết, hầu có thể đoán biết Mưa Nắng một cách khá chính xác, truyền đạt cho nhau, mà không cần đến các phương tiện khoa học như Phong Vũ biểu, Hàn Thử biểu, Vệ tinh...

Đã từ lâu, Người Việt có thể biết trước các hiện tượng khác nhau về thời tiết, qua các tín hiệu trong trời đất, từ bầu trời trên cao xuống đến các sinh vật dưới thấp, để né tránh, giảm các thiệt hại do thời tiết bất thường gây ra cho mùa màng, các sinh hoạt hoạt canh tác, phơi khô để dự trữ lương thực thường ngày...

Những nhận xét các hiện tượng trải qua nhiều năm tháng, thấy đúng, mới được coi là 'điềm', đặt thành những câu văn vần ngắn gọn, dễ hiểu, dễ nhớ để truyền thụ, phổ biến rộng rãi và lâu dài:

'Đêm trời lạnh, trăng sao không tỏ,

'Đó là điềm mưa gió tới nơi.

'Đêm nào sao sáng đầy trời,

'Là điềm nắng ráo, yên vui suốt ngày.

'Những ai chăm việc cấy cày,

'Điềm trời xem trước, liệu xoay việc mình.

Điềm chính là một hình thức như các 'định luật' ban đầu của môn khoa học thực nghiệm sau này, chỉ khác khoa học thực nghiệm ở chỗ điềm thay vì đi từ giả thiết đến thí nghiệm để kiểm chứng, hầu đạt tới các định luật khoa học thực nghiệm; thì 'điềm' nhận xét rồi kiểm nghiệm các thực tế về khí tượng diễn ra hàng năm, hàng tháng, hàng ngày, rồi mới xác định không gian và thời gian các hiện tượng sẽ xuất hiện như một định luật.

Điều đặc sắc là một hiện tượng trong thiên nhiên, như mưa - nắng - giông - bão... thường được báo hiệu qua nhiều tín hiệu khác hẳn nhau, từ vô tri đến hữu tri, nên nếu lưu ý có thể đạt trình độ hiểu biết chính xác cao, giúp ai nấy nắm vững vấn đề thời tiết thay đổi một cách trực tiếp, không cần nhờ đến sự chỉ dẫn nào khác.

Nói khác đi, Người Việt ngày xưa muốn biết thời tiết sắp tới sẽ nắng mưa ra sao, họ chỉ cần nhìn trời và quan sát vài sinh vật xung quanh, là biết ngay. Đây là yếu tố quyết định sự sinh tồn thịnh suy dài lâu của một dân tộc sống về nông nghiệp, khi khoa học còn chưa phát triển, mà đã mang tính khoa học thực nghiệm.

A/ Điềm mưa nắng qua bầu trời:

Việt Nam là một quốc gia Nông nghiệp, lấy việc trồng trọt ngũ cốc làm sinh kế chính, nên nếu không biết rõ thời tiết để lo liệu, sẽ bị mất mùa tổn thất nặng nề, nên đã nghĩ ra nhiều cách để quan sát sự thay đổi của khí hậu, hầu lựa chọn thời gian và không gian thích hợp có thể gieo trồng các loại hoa màu khác nhau:

'Trông trời, trông đất, trông mây,

'Trông mưa, trông gió, trông ngày, trông đêm.

'Trông cho chân cứng, đá mềm,

'Trời êm, bể lặng, mới yên tấm lòng.

Nếu người Trung Hoa có khoa Phong Thủy - xem Gió và Nước để xây dựng tạo thuận lợi cho sức khỏe từ cung điện, thành trì lớn lao, đến nhà cửa nhỏ bé, thì khoa Phong Thủy của người Việt còn được tìm hiểu qua hiện tượng Mưa & Gió Bốn Mùa, để canh tác sao cho cây trái tốt tươi, thu hoạch tốt đẹp.

Người Việt cho rằng cần có 4 yếu tố quyết định trong canh tác, là:

'Nhất nước,

'Nhì phân,

'Tam cần,

'Tứ giống.

Vì nước mưa là yếu tố cần nắm vững, quan trọng nhất trong việc trồng trọt, từ gieo cấy, thu hoạch đến phơi khô để dành lâu ngày... nên Người Việt đã tìm cách quan sát về mưa nắng rất kỹ, hầu có thể biết rõ về hiện tượng mưa nắng trong ngày đêm, trong các tháng hàng năm:

**Về Ngày Đêm:

-'Nhiều sao thì nắng,

'Vắng sao thì mưa.

-'Trăng quầng thì cạn,

'Trăng tán thì mưa.

-'Mưa không qua ngọ,

'Gió chẳng qua mùi.

-'Chớp đông nhay nháy,

'Gà gáy thì mưa.

**Về Tháng:

-'Mồng 9 tháng 9 có mưa,

'Thì con sắm sửa cày bừa làm ăn.

'Mồng 9 tháng 9 không mưa,

'Thì con bán cả cày bừa đi buôn.

-'Muốn ăn lúa tháng 5,

'Xem trăng rằm tháng 8.

'Muốn ăn lúa tháng 10,

'Xem trăng mồng 8 tháng tư.

-'Tháng 3 mưa đám,

'Tháng 8 mưa cơn.

-'Tháng 8 mưa trai,

'Tháng 2 mưa thóc.

-'Tháng 9 mưa rươi,

'Tháng 10 mưa cữ.

B/ Điềm mưa nắng qua mây:

-'Mây xanh thì nắng,

'Mây trắng thì mưa.

-'Mây vàng thì gió,

'Mây đỏ thì mưa.

-'Mây mỡ gà thì gió,

'Mây mỡ chó thì mưa.

-'Mây kéo xuống biển thì nắng chang chang,

'Mây kéo lên ngàn thì mưa như trút.

-'Cơn đằng Bắc, đổ thóc ra phơi.

'Cơn đằng Tây, vừa cày vừa ăn

'Cơn đằng Đông, vừa trông vừa chạy.

'Cơn đằng Nam, vừa làm vừa chơi.

-'Thâm Đông, hồng Tây, dựng mây,

'Ai ơi ở lại 3 ngày hãy đi.

C/ Điềm mưa nắng qua cầu vồng:

-'Mống vàng thì nắng,

'Mống trắng thì mưa.

-'Mống cao gió táp,

'Mống thấp mưa rào.

-'Mống dài trời lụt,

'Mống cụt trời mưa.

-'Mống bên đông, vồng bên tây,

'Chẳng mưa dây, cũng bão giật.

D/ Điềm mưa nắng qua gió:

-'Gió heo may, chuồn chuồn bay thì bão.

-'Gió heo may, chẳng mưa giầm, cũng bão giật.

-'Mùa hè gió đông, thì đồng đầy nước.

E/ Điềm mưa nắng qua các sinh vật:

-'Tháng 7 heo may,

'Chuồn chuồn bay thì bão.

-'Chuồn chuồn bay thấp thì mưa,

'Bay cao thì nắng, bay vừa thì râm.

-'Én bay thấp, mưa ngập bờ ao,

'Én bay cao, mưa rào rồi tạnh.

-'Kiến cánh vỡ tổ bay ra,

'Bão táp mưa sa sắp tới.

-'Kiến đen tha trứng lên cao,

'Thế nào cũng có mưa rào rất to.

-'Ếch kêu à uôm,

'Ao chuôm đầy nước.

-'Quạ tắm thì nắng,

'Sáo tắm thì mưa.

-'Mùa hè đang nắng,

'Cỏ gà trắng thì mưa.

-'Năm trước được cau,

'Năm sau được lúa.

-'Nắng sớm thì đi trồng cà,

'Mưa sớm ở nhà phơi thóc.

Nhận Định

Nếu Tây phương phải chế ra Phong Vũ biểu, Hàn Thử biểu rồi thêm nhiều phương tiện hiện đại hơn để biết thời tiết, dựa trên áp suất của không khí, nhiệt độ đổi thay... thì Người Việt từ xa xưa đã biết ảnh hưởng của áp suất không khí đối với thời tiết, qua các sinh vật xung quanh một cách bén nhạy không thua kém.

Cụ thể con chuồn chuồn là sinh vật mỏng manh yếu đuối, một khi trời sắp mưa hơi nước có nhiều trong không khí, tạo áp suất cao khiến nó không thể bay lên cao... mà trở thành một thứ Phong Vũ biểu tự nhiên, dễ thấy, không mất công chế tạo, chẳng tốn tiền mua sắm:

'Chuồn chuồn bay thấp thì mưa,

'Bay cao thì nắng, bay vừa thì êm.

Còn con chim én sở dĩ mạnh khỏe mà bay thấp khi trời sắp mưa, là do các con mồi của nó là loài mối có cánh, cũng yếu như con chuồn chuồn, khi từ trong tổ bay ra  để tránh bị mưa ngập hang ổ, gặp hơi nước nhiều, chỉ thể bay là là dưới thấp.

Nếu một số hiện tượng tự nhiên như trăng, sao, mây, cầu vồng... có thể báo hiệu chung cho mưa nắng ở khắp nơi trên địa cầu, thì riêng về gió lại chịu ảnh hưởng các loại gió khác nhau ở mỗi nơi trên địa cầu, như gió mùa, gió địa phương... nên nếu nắm vững quy luật về gió ở từng vùng, ta cũng có thể biết ảnh hưởng của gió đối với mưa nắng từng nơi ra sao.

Những kinh nghiệm về thời tiết của người bình dân Việt Nam, phát biểu cô đọng qua các 'điềm' trong ca dao, tục ngữ, có thể giải thích một cách rất khoa học, tạo thích thú khi đem vào nhà trường giảng dậy ở các giờ học về khoa học tự nhiên, khí tượng học... kích thích óc quan sát của học sinh với không gian sinh sống trên khắp thế giới, nêu các nhận định về thời tiết qua cây cỏ & sinh vật xung quanh, đặt thành ca dao... sống động và hữu ích vô kể?

Đời sống nông nghiệp rất vất vả, nên ngoài sức người còn cần đến sự trợ giúp một một số động vật, được thuần hóa thành gia súc.

Người Việt từ xưa đã có truyện "Lục súc tranh công', nội dung nói về công lao của 6 gia súc là trâu, ngựa, chó, dê, gà, heo, hầu hiểu biết thương yêu chúng hơn nữa:

-Trâu có công kéo cầy bừa, kéo xe... nặng nhọc trong việc sản xuất thóc lúa.

-Chó có công coi nhà canh trộm.

-Ngựa có công đưa chủ tới lui thời bình, đánh giặc thời loạn.

-Dê có công trong việc hiến thịt tế lễ.

-Gà có công gáy sáng, gọi chủ dậy sớm ra đồng làm việc.

-Heo có công hiến thịt tế lễ.

Thực ra còn phải kể đến Mèo có công bắt chuột, bảo vệ các loại thực phẩm. Bò cũng có công như trâu, nhưng yếu hơn trâu...

Khi nuôi các loài gia súc thông dụng kể trên, Người Việt có các tiêu chuẩn chọn lựa những gia súc mạnh khỏe, chăm chỉ, ít thói xấu nhất. Đây cũng là một cách dạy am hiểu - theo kiểu 'xem tướng' loài vật, mà Tây phương đến nay hầu như vẫn chưa biết tới. Nếu biết có lẽ sẽ rất thú vị:

**Tiêu chuẩn về Trâu:

-'Trâu năm sáu tuổi còn nhanh,

'Bò năm sáu tuổi đã tranh về già.

-'Trâu gầy cũng tày bò giống.

-'Lang đuôi đem bán,

'Lang trán để cày.

-'Tam tinh khoáy sọ thì chừa,

'Đốm đuôi nát chủ thì đưa vào nồi.

(Trâu có khoáy ở trán, hoặc đốm ở đuôi, là trâu xấu)

-'Con trâu là đầu cơ nghiệp.

**Tiêu chuẩn về Gà:

-'Gà gáy vang vang,

'Việc làm nhàn hạ.

'Gà gáy khàn khàn,

'Việc làm vất vả.

-'Gà đen chân trắng,

'Mẹ mắng cũng mua.

'Gà trắng chân chì,

'Mua chi giống ấy.

-'Nuôi gà phải chọn giống gà,

'Gà ri bé giống, nhưng mà đẻ mau.

'Nhất to là giống gà nâu,

'Lông dày, thịt béo, về sau đẻ nhiều.

-'Gà nâu chân thấp, mình to,

'Đẻ nhiều, trứng lớn, con vừa khéo nuôi.

'Chẳng nên nuôi giống pha màu,

'Đẻ không được mấy, con nuôi vụng về.

**Tiêu chuẩn về Chó:

-'Đuôi chìa khóa,

'Chủ khấm khá.

(tức đuôi chó hay mèo xoắn thành nút)

-'Tứ túc mai hoa,

'Thấy là phải nuôi.

(tức 4 bàn chân lông trắng).

-'Nhất mực, nhì vàng,

'Tam khoang, tứ đốm.

-'Mèo đến nhà thì khó,

'Chó đến nhà thì giàu.

-'Chó khôn tứ túc huyền đề,

'Tai thì hơi cúp, đuôi thì hơi cong.

'Con nào mõm nhọn, đít vồng,

'Ăn càn, cắn bậy, nuôi không ra gì.

**Tiêu chuẩn về heo:

-'Heo nhà, gà chợ.

-'Heo đói một bữa, 

'Bằng người đói nửa năm.

-'Heo đói một năm,

'Không bằng tằm đói một bữa.

-'Giàu nuôi heo nái,

'Lụn bại nuôi bồ câu.

Nhận Định

Người Việt nuôi gia súc ngoài việc hỗ trợ công việc, lấy thịt ăn, lấy phân bón cây, còn cầu sự hên may, nên có những phép xem tướng gia súc - vì cho rằng khi nuôi được con chó, con mèo, con trâu, cọn ngựa, con gà... có tinh tướng và hình tướng tốt, sẽ làm ăn phát đạt, trở nên giàu có mau chóng, người trong nhà mạnh khỏe, không khí gia đình trở nên vui tươi, hạnh phúc.

Điều này cũng dễ hiểu, vì khi nuôi một con vật khỏe mạnh, đẹp đẽ, khôn ngoan... sẽ tạo ra nhiều thích thú hơn những con vật ốm yếu, xấu xí, hư hỏng.

Các sự kiện kể trên cho thấy, gia súc không chỉ được Người Việt nuôi để ích dụng, mà còn ảnh hưởng cả đến đời sống tâm linh, nên sự liên hệ giữa người và vật phát triển các cảm quan, mang tính văn hóa & giáo dục nhiều bề, mà ít có chuyện hành hạ súc vật.

Theo tác giả Gourou trong sách 'Le paysan du delta tonkinois' viết hồi giữa Thế kỷ 

20, thì nhiều nhà Nông học Tây phương khi tới khảo sát công việc canh tác của nông dân tại Việt Nam, phải cho rằng 'Khó lòng cải lương kỹ thuật canh tác ấy cho hơn thế được - vì nó đã đến chỗ hoàn hảo rồi'.

Và ca dao đã làm công việc giáo dục & truyền bá các kiến thức canh tác của nông dân Việt, trải qua các kinh nghiệm về đồng áng, từ thời gian đến không gian, trở thành một kho tàng qúy giá giúp ai nấy dễ dàng hiểu biết, thực hành:

**Thời gian Canh tác: 

Tùy theo nơi vùng ruộng chiêm đất thấp bị ngập lụt, hay ruộng mùa đất cao, mà có thời biểu cùng phương pháp canh tác khác nhau:

-'Khó thay công việc nhà quê,

'Quanh năm khó nhọc, dám hề khoan thai.

'Tháng chạp (12) là tháng trồng khoai,

'Tháng giêng (1) trồng đậu, tháng 2 trồng cà.

'Tháng 3 cầy vỡ ruộng ra,

'Tháng tư (4) gieo mạ, thuận hòa mọi nơi.

'Tháng 5 gặt hái vừa rồi,

'Bước sang tháng 6 nước trôi đầy đồng.

'Nhà nhà, vợ vợ, chồng chồng,

'Ra làm ngoài đồng, sá kể sớm trưa.

'Tháng 6, tháng 7, khi vừa,

'Vun bón gốc lúa, bỏ chừa cỏ tranh.

'Tháng 8 lúa giỗ đã đành,

'Tháng 10 gặt hái cho nhanh, kịp thời.

'Khó khăn trong mấy tháng trời,

'Thuận hòa mưa nắng, mới ngơi tấm lòng.

-'Tháng giêng (1) là tháng ăn chơi,

'Tháng 2 trồng đậu, trồng khoai, trồng cà.

'Tháng 3 thì đậu đã già,

'Ta đi ta hái về nhà phơi khô.

'Tháng tư (4) đi tậu trâu bò,

'Để ta sắm sửa làm mùa tháng 5.

'Sáng ngày đem lúa ra ngâm,

'Bao giờ mọc mầm, ta sẽ vớt ra.

'Gánh đi ta ném ruộng ta,

'Đến khi lớn mạ thời ta nhổ về.

'Sắp tiền mướn kẻ cấy thuê,

'Cấy xong rồi mới trở về nghỉ ngơi.

'Cỏ ruộng dọn đã rạch rồi,

'Nước ruộng vơi mười, còn độ một hai.

'Ruộng thấp đóng một gầu giai,

'Ruộng cao thì phải đóng hai gầu sòng.

'Chờ cho lúa có đòng đòng,

'Bấy giờ ta sẽ trả công cho người.

'Bao giờ cho đến tháng 10,

'Ta đem liềm hái ra ngoài ruộng ta.

'Gặt lúa ta đem về nhà,

'Phơi khô, quạt sạch, mới là xong công.

-'Muốn ăn lúa tháng 5

'Trông trăng rằm tháng 8.

'Muốn ăn lúa tháng 10,

'Trông trăng mồng mười tháng tư.

-'Thiếu tháng 2 mất cà,

'Thiếu tháng 3 mất đỗ,

'Thiếu tháng 8 mất hoa ngư

'Thiếu tháng tư (4) mất hoa cốc.

-'Lao xao gà gáy rạng ngày,

'Vai vác cái cầy, tay dắt con trâu.

'Bước chân xuống cánh đồng sâu,

'Mắt nhắm mắt mở theo trâu đi cầy.

'Ai ơi ăn bát cơm đầy,

'Nhớ công hôm sớm cấy cầy hay chăng?

**Không gian canh tác:

Nông dân phải theo dõi các điềm báo về mưa nắng, để lo đối phó kịp thời, tránh bớt các thiệt hại:

-'Nửa đêm sao sáng mây cao,

'Điềm trời nắng gắt, nắng gào chẳng sai.

'Lúa khô, nước cạn, ai ơi!

'Bảo nhau tát nước, chờ trời còn lâu.

"Đêm ảm đạm, trăng sao không tỏ,

'Ấy là điềm mưa gió tới nơi.

'Đêm nào sao sáng xanh trời,

'Ấy là nắng ráo, yên vui suốt ngày.

'Những ai chăm việc cấy cầy,

'Phải biết điềm trời trong việc nông tang.

-'Nơi sâu thì cấy lúa chiêm,

'Nơi nào cao ráo thì đem cấy mùa.

'Chớ tham những ruộng 2 mùa,

'Chiêm se, gié ngập, ăn thua nỗi gì?

-'Hễ mà hoa quả được mùa,

'Chắc là ruộng đất được mưa ngập trời.

'Ai ơi nên nhớ lấy lời,

'Trông điềm trời đất, liệu thời làm ăn.

-'Lúa chiêm nép ở đầu bờ,

'Hễ nghe tiếng sấm, phất cờ mà lên.

-'Gió đông là chồng lúa chiêm,

'Gió bấc là duyên lúa mùa.

-'Tỏ trăng 14 được tằm,

Tỏ trăng hôm rằm (15) thì được lúa chiêm.

-'Mưa tháng 3 hoa đất,

'Mưa tháng tư (4) hư đất.

-'Trăng mờ tốt lúa nỏ,

'Trăng tỏ tốt lúa sâu.

**Kỹ thuật trồng lúa:

-'Phân tro không bằng no nước.

-'Không nước, không phân,

'Chuyên cần vô ích.

-'Nhai kỹ no lâu,

'Cầy sâu tốt lúa.

-'Tốt giống, tốt má,

'Tốt mạ, tốt lúa.

-'Một gầu tát,

'Một bát cơm.

-'Ruộng không phân,

'Như thân không của.

-'Mạ chiêm 3 tháng chưa già,

'Mạ mùa tháng rưỡi ắt là chẳng non.

-'Mạ chiêm không có bèo dâu,

'Khác nào như thể ăn trầu không vôi.

-'Lúa chiêm thì cấy cho sâu,

'Lúa mùa thì gẫy cành dâu là vừa.

-'Ra đi anh có dặn dò,

'Ruộng sâu cấy trước, ruộng gò cấy sau.

-'Gỗ kiến anh để đóng cầy,

'Gỗ lim, gỗ sến, anh nay đóng bừa.

'Răng bừa 8 cái còn thưa,

'Lưỡi cầy 8 tấc mới vừa luống to.

'Muốn cho lúa lúa trổ bông to,

'Cầy sâu, bừa kỹ, phân tro cho nhiều.

-'Tháng 5 cho chí tháng 10,

'Năm 12 tháng, em ngồi em suy.

'Vụ chiêm em cấy lúa Di,

'Vụ mùa lúa Dé, sớm thì Ba Giăng.

**Kỹ thuật trồng rau trái:

-'Chiêm xong lại đến vụ mùa,

'Hết mùa rau muống, đến mùa cải hoa.

'Đừng khinh dưa muối, tương cà,

'Tuy rằng ít bổ, nhưng mà có luôn.

-'Cuối thu trồng cải, trồng cần,

'Ăn suốt 6 tháng, cuối xuân mới tàn.

'Bấy giờ rau muống đã lan,

'Lại ăn cho đến thu tàn thì thôi.

'Mùa nào rau ấy lần hồi,

'Lọ là đem của cho người ta ăn?

-'Đất mầu trồng đậu, trồng ngô,

'Đất lầy cấy lúa, đất khô làm vườn.

'Ngày rảnh rỗi, em đi buôn,

'Quanh năm no ấm, còn buồn nỗi chi?

-'Mít chặt cành,

'Chanh chặt rễ.

-'Khoai ruộng lạ,

'Mạ ruộng quen.

-'Nắng tốt dưa,

'Mưa tốt lúa.

-'Hoa bí vàng au,

'Hoa bầu trắng xóa.

'Muốn được ăn quả,

'Xin chớ ngắt hoa.

'Ai về nhắc chị em nhà,

'Muốn cho trái lớn, liệu mà bón phân.

-'Vườn trước trồng cau,

'Vườn sau trồng dừa.

-'Đất thiếu trồng dừa,

'Đất thừa trồng cau

-'Trời nồm tốt mạ,

'Trời giá tốt rau.

-'Nuôi tằm cần đến cây dâu,

'Muốn cho dâu tốt, phải mau vun trồng.

'Vườn thì cuốc rãnh song song,

'Cách nhau 2 thước, đặt hom cho đầy.

'Cây dâu ưa nước xưa nay,

'Nhưng bị ngập nước, thì cây úa tàn.

Nhận Định

Ngày nay ở hải ngoại cũng như ở trong nước, chúng ta thấy có rất nhiều sách và tài liệu viết về cách trồng trọt các loại cây, nhưng đọc những chỉ dẫn kể trên của ca dao & tục ngữ Việt chúng thấy thú vị hơn, dễ nhớ hơn, có những nhận xét tổng quát hơn.

Do vậy khi đem những câu tục ngữ, ca dao nói về cách trồng cây giảng dạy cho học sinh, ra bài cho học sinh theo dõi nhận xét và làm ca dao về thời tiết nơi mình đang sinh sống, sẽ khiến giới trẻ cảm thấy tò mò thích thú, quan tâm tới thiên nhiên mà quan sát theo dõi, để rồi yêu qúy thiên nhiên, tham gia các buổi sinh hoạt bảo vệ thiên nhiên và môi trường sống, một cách có ý thức và nhiệt thành hơn.

Giảng dạy kiến thức về các địa danh văn hóa, lịch sử, kinh tế, xã hội... mỗi quốc gia, là điều rất khó khăn của môn Địa Lý, vì đòi hỏi những nghiên cứu, tìm hiểu, ghi chép tường tận, có giá trị vượt không gian và thời gian.

Tuy nhiên, những đòi hỏi quá khó khăn này, đã được kho tàng Tục Ngữ & Ca Dao Việt Nam thực hiện, truyền tụng, kiểm nghiệm lâu dài, lưu dấu được các giá trị cả về tinh thần lẫn vật chất, một cách uyên áo.

Nhờ vậy mà mặc dù đất nước có hình thể dài và mỏng, lại bị chiến tranh làm cho ngăn cách nhiều lần... nhưng những người dân Việt di cư & di tản vẫn có thể có những hiểu biết quan trọng về quê hương xứ sở của mình, qua những câu Tục Ngữ & Ca Dao, nếu được sưu tầm và hệ thống hóa một cách khoa học. 

Điều này vô cùng quan trọng, vì giúp người dân thấm đượm thêm tình tự quê hương.

Bấy nay các nhà nghiên cứu về Tục Ngữ & Ca Dao, chỉ có một số ít thực hiện việc xếp đặt Tục Ngữ & Ca Dao theo một số dàn ý, nhưng khá tổng quát và luộm thuộm, khiến việc giáo dục và tìm hiểu trở nên khó khăn, kém thích thú.

Vì vậy, nơi đây chúng tôi xin gợi ý về một số chủ đề, theo chiều hướng giúp việc tìm hiểu, giảng dạy trở nên dễ dàng và hứng thú.

**Quốc Tổ Hùng Vương: 

Đây là tín ngưỡng chung của Người Việt, không phân biệt tôn giáo, vì mang tính văn hóa 'uống nước nhớ nguồn' được ai nấy kính ngưỡng.

-'Ai về Phú Thọ cùng ta,

'Vui ngày Giỗ Tổ tháng 3 mùng 10.

'Dù ai đi ngược về xuôi,

'Nhớ ngày Giỗ Tổ mùng 10 tháng 3.

-'Tháng 3 nô nức Hội Đền,

'Nhớ ngày Giỗ Tổ bốn nghìn năm nay.

'Dạo xem phong cảnh trời mây,

'Lô, Đà, Tam Đảo cùng quay đầu về.

'Khắp nơi con cháu 3 kỳ,

'Kẻ đi cầu phúc, người đi cầu tài.

'Sở cầu như nguyện ai ơi,

'Xin cùng ghi nhớ ngày 10 tháng 3.

-'Đến đây xum họp vui chơi,

'Trước là lễ Tổ, viếng nơi mộ phần.

'Sau là tài tử - giai nhân,

'Hàn huyên gặp gỡ, kẻ gần người xa.

'Gần xa ta cũng một nhà,

'Cùng dòng Hồng Lạc, cùng là Viêm Bang.

'Cầu xin Phú, Qúy, Thọ, Khang,

'Tổ ban Phúc Trạch, bình an mọi nhà.

**Cố đô Thăng Long:

Với một ngàn năm lịch sử, Thăng Long trải qua nhiều triều đại huy hoàng, giúp thăng hoa đạt tới nhiều giá trị về văn hóa, mặc dù đang bị CSVN phá hại qua các kiến trúc tuyên truyền thô bỉ, như kiểu lăng mộ Hồ Chí Minh ở giữa phố phường, các tượng đài thô kệch ca ngợi chế độ một cách vô duyên ở khắp nơi...

-'Rủ nhau chơi khắp Long Thành

'36 phố rành rành chẳng sai:

'Hàng Bồ, hàng Bạc, hàng Gai,

'Hàng Buồm, hàng Thiếc, hàng Hài, hàng Khay.

'Mã Vĩ, hàng Điếu, hàng Giày,

'Hàng Lờ, hàng Cót, hàng Mây, hàng Đàn.

'Phố Mới, Phúc Kiến, hàng Than,

'Hàng Mã, hàng Mắm, hàng Ngang, hàng Đồng.

'Hàng Muối, hàng Nón, Cầu Đông,

'Hàng Hòm, hàng Đậu, hàng Bông, hàng Bè.

'Hàng Thùng, hàng Bát, hàng Tre,

'Hàng Vôi, hàng Giấy, hàng The, hàng Gà.

'Quanh đi đến phố hàng Da,

'Trải xem phường phố, thật là đẹp xinh.

'Phồn hoa thứ nhất Long Thành,

'Phố giăng mắc cửi, đường quanh bàn cờ.

'Người về nhớ cảnh ngẩn ngơ,

'Bút hoa xin chép thành thơ lưu truyền.

-'Gió đưa cành trúc la đà,

'Tiếng chuông Trấn Vũ, canh gà Thọ Xương.

'Tuyệt mù khói tỏa ngàn sương,

'Nhịp chày Yên Thái, mặt gương Tây Hồ.

-'Rủ nhau xem cảnh Kiếm Hồ,

'Xem cầu Thê Húc, xem chùa Ngọc Sơn.

'Đài Nghiên, Tháp Bút chưa mòn,

'Hỏi ai xây dựng nên non nước này?

**Địa danh Lịch sử: 

Ca dao đã phổ biến sâu rộng các địa danh lịch sử, giúp lịch sử trở nên gần gũi thân quen và dễ ghi nhận:

-'Ai về thăm huyện Đông Anh,

'Đến xem phong cảnh Loa Thành Thục Vương.

'Cổ Loa hình ốc khác thường,

'Trải bao năm tháng vẫn còn vết xưa.

-'Sâu nhất là sông Bạch Đằng,

'3 lần giặc đến, 3 lần giặc tan.

'Cao nhất là núi Lam Sơn,

'Có ông Lê Lợi trong ngàn bước ra.

-'Ai lên Biện Thượng, Lam Sơn,

'Nhớ Lê Thái Tổ chặn đường quân Minh.

-'Bần Gie đóm đậu sáng ngời,

'Rạch Gầm soi dấu muôn đời oai danh.

-'Thùng thùng trống đánh, quân sang,

'Chợ Già trước mặt, quân Nam bên đàng.

'Qua Chiêng thì rẽ về Giàng,

'Qua quán Đông Thổ vào làng Đình Hương.

'Anh đi theo chúa Tây Sơn,

'Em về cày cuốc mà thương mẹ già.

-'Trên trời có ông sao Tua,

'Ở làng Minh Giám có vua Ba Vành.

'Phương đông quật lũ hung tinh,

''Làm cho 7 viện tan tành ra tro.

-'Gò Công anh dũng tuyệt vời,

'Ông Trương Công Định một thời đánh Tây.

**Các Chợ:

Chợ là một hình thức kinh tế rất phổ biến tại Việt Nam từ xa xưa, khi có thể chỉ nhỏ nhoi với vài ba quán lá lèo tèo giúp dân trao đổi phẩm vật trong làng. Những nơi thuận tiện giao thông, chợ mới phát triển thành những phố thị sầm uất trên bến dưới thuyền. Tuy nhiên, các ngôi chợ dù lớn hay nhỏ, cũng vẫn trở thành những hình ảnh nên thơ, được ca dao và thi sĩ Đoàn Văn Cừ mô tả rất rộn ràng thân thương.

-'Chợ Đồng Xuân, Hà Nội

'Hà Nội như động tiên sa,

'6 giờ mới hết đèn xa, đèn gần.

'Vui nhất là chợ Đồng Xuân,

'Thứ gì cũng có, xa gần bán mua.

'Giữa chợ có anh hàng Dừa,

'Hàng Cam, hàng Quít, hàng Dưa, hàng Hồng.

'Chẳng tin đứng lại mà trông,

'Hàng Vóc, hàng Nhiễu thong dong lượt là.

'Cổng chợ có cô hàng Hoa,

'Có người đổi bạc chạy ra chạy vào.

'Có người sục tắc bán rao,

'Người bán kẹo kéo, miến xào, bún bung.

'Lại thêm bánh rán, kẹo vừng,

'Phía trước bán chả, sau lưng bán giò.

'Vừa ăn, vừa chuyện nhỏ to,

'Có chú khách bán bánh bò đi rao.

'Ngay nơi cửa mới bước vào,

'Hàng tôm hàng cá lao xao ê hề.

'Thanh nhất là cô hàng Lê,

'Quàng quạc hàng Vịt, te te hàng Gà.

'Nứt nở như cô hàng Na,

'Chua chát hàng Khế, ngọt qua hàng Đường.

'Thơm ngát là cô hàng Nhang,

'Tanh ngắt hàng Cá, giàu sang hàng Vàng.

'Lôi thôi là chị hàng Giang,

'Vừa đan, vừa bán cả sàng lẫn nia.

'Trề môi như cô hàng Thià,

'Hàng bán bát điã có bề thong dong.

'Tươi thắm như cô hàng Hồng,

'Hàng Cam, hàng Quít, Bưởi Bòng thiếu chi.

'Hát xẩm kéo nhị ò e,

'Mỗi hàng mỗi vẻ chẳng hề kém ai

'Còn thêm cắt tóc, ngoáy tai,

'Ngoài hiên chợ còn có người vẽ tranh.

'Khu rau đủ cả húng, hành,

'Trái bầu, trái bí đỏ xanh mượt mà.

'Thịt bò, thịt lợn, thịt gà,

'Cà chua, cà pháo, cả cà dầm tương.

'Có hàng bán lược, bán gương,

'Có hàng bán áo, bán quần đã may.

'Có hàng bán dép, bán giày,

'Góc chợ có chỗ bán đầy đồ chơi.

'Quẩn quanh thấy mỏi chân rồi,

'Ghé hàng bún chả sực mùi khói thơm.

'Ăn một mẹt vẫn thòm thèm,

'Ra về còn muốn ghé thêm nhiều lần.

-'Chợ Đồng Nương, huyện Cẩm Khê

'Chợ Đồng vui lắm, ai ơi!

'6 phiên 1 tháng đủ người gần xa.

'Trước cửa đình, trông ra đường cái,

'Bên dòng sông nước chảy trong veo,

'Thuyền buôn tay lái, tay chèo,

'Người bưng, kẻ gánh, người đeo dập dìu.

'Khách lịch sự, mỹ miều nhiều vô số,

'Kẻ cơ hàn cùng khổ cũng lắm sao!

'Kẻ mua, người bán ồn ào,

'Ai nấy vội vã ra vào, kẻo trưa.

'Mấy người ghé quán ăn quà,

'Bún riêu, bánh đúc, mẹt ra mẹt vào.

'Anh hàng thịt liếc dao cắt thái,

'Đủ thịt mông, thịt mỡ, thịt đùi.

'Cô hàng bán rượu lui cui,

'Giữa các hũ, nậm, bay mùi nếp thơm.

'Có anh hoàn tán cao đơn,

'Miệng quảng cáo thuốc rao luôn một bài.

'Cô hàng gạo than không có lãi,

'Khi người mua mà cả chê bai.

'Hàng tôm hàng cá thật tươi,

'Hàng bát, hàng đĩa, hàng nồi ngổn ngang.

'Rau tươi chiếm hết mấy gian,

'Hoa quả cũng có nhiều hàng khác nhau.

'Cẩn thận là anh bán dầu,

'Cân đong, đo đếm, rót vào lọ chai.

'Hàng mắm, hàng muối mặn mòi,

'Hàng chiếu đem bó từng đôi ra bày.

'Hàng gà, hàng vịt luôn tay,

'Khách mua trả giá dằng dai nhiều lần.

'Quá trưa chợ vắng dần dần,

'Mấy người quét chợ âm thầm với nhau..

-'Xứ Nam nhất chợ Bằng Gồi,

'Xứ Bắc Văn Khán, xứ Đoài Hương Canh.

-'Ai lên Đồng Tỉnh, Huê Cầu,

'Đồng Tỉnh bán thuốc, Huê Cầu nhuộm thâm.

'Cô kia đi chợ Thanh Lâm,

'Mua anh một áo vải thâm hạt dền.

-'Bồng con, đem đặt vào nôi,

'Để mẹ đi chợ, mua vôi ăn trầu.

'Mua vôi chợ Quán, chợ Cầu,

'Mua cau Bát Nhị, mua trầu Hội An.

-'Ai về chợ Vạn thì về,

'Chợ Vạn có nghề cất rượu, nuôi heo.

**Về các nơi ăn: 

Vấn đề ẩm thực, từ xa xưa người Việt đã biết nấu các món ăn một cách ngon và lành, với rất nhiều sáng tạo. Một số nơi có các thức ăn ngon, thường được tục ngữ & ca dao ghi nhận, nhắc nhở cho mọi người biết để cùng tôn vinh và thưởng thức. Nói đến việc ăn uống, chúng ta không thể không mường tượng đến những bàn tay của Tiên Việt bao đời, biến hóa những hạt gạo nhỏ bé thành những món xôi, món bánh, món bún thơm ngon tuyệt vời, được ca dao truyền tụng ghi công ơn:

-'Dưa La, húng Láng,

'Nem Báng, tương Bần

'Nước mắm Vạn Vân,

'Cá rô Đầm Sét.

-'Bánh tráng Mỹ Lồng,

'Bánh phồng Sơn Đốc.

-'Yến sào Vĩnh Sơn,

'Nam sâm Pô Trạch,

'Cua gạch Quảng Khê,

'Sò nghêu Quán Hà,

'Rượu tăm Thuận Lý.

-'Ốc gạo Thanh Hà,

'Mật rú Bát Phường,

'Măng cày Huyện Do,

'Gầm ghì Chợ Huyện,

'Rượu thơm Hà Trung,

'Mắm ruốc Cửa Tùng,

'Mắm nêm chợ Sãi.

-'Nem chả Hòa Vang,

'Bánh tổ Hội An,

'Khoai lang Trà Kiệu,

'Thơm rượu Tam Kỳ.

-'Chim mía Xuân Phổ,

'Cá bống Sơn Trà,

'Kẹo gương Thủ Xà,

'Mạch nha Thi Phố.

-'Yến sào Hòn Nội,

'Vịt lội Ninh Hòa,

'Tôm hùm Bình Ba,

'Nai khô Diên Khánh.

-'Ăn ốc thì đến làng Nga,

'Ăn rồi cứ ngỡ thịt gà nấu đông.

-'Ăn miếng thịt mỡ Đồng Rồi,

'Ăn xong phải ngồi lưng dựa vào lưng.

-Trót ăn xôi gấc làng Chằm,

'Ăn rồi thì nằm, để nhớ đến nhau.

-'Ăn chè bà cốt Đống Cầu,

'Nôn nao trong dạ, xa đâu cũng về.

-'Thạch Tổ có món rượu tăm,

'Vừa nhắp vừa nằm, kẻo ngã quay lơ.

-'Biên Hòa có bưởi Thanh Trà,

'Thủ Đức nem nướng, thịt gà Tây Ninh.

-'Ba phen quạ nói với diều,

'Cù lao Ông Chưởng có nhiều cá tôm.

-'Muốn ăn bông súng mắm kho,

'Thì vô Đồng Tháp ăn cho đã thèm.

-'Muốn ăn cơm trắng canh cần,

'Thì về Đồng Lãng đan giần với anh.

-'Gắng công kén hộ cốm Vòng,

'Kén hồng Bạch Hạc cho lòng ai vui.

-'Ra đi nhớ cháo làng Ghề,

'Nhớ cơm phố Miá, nhớ chè Đông Viên.

-'Hồ Tĩnh Tâm nhiều sen bạch diệp,

'Đất Hương Cần ngọt quít, thơm cam.

-Đồng Tháp Mười cò bay thẳng cánh,

'Nước Tháp Mười lóng lánh cá tôm.

-'Bánh dày nhất hạng Liễu Đôi,

'Xẻ ra nửa cái thì ngồi năm mâm.

'Ăn rồi no lóc, no lăn,

'Chép miệng tiếc rẻ, sang năm lại về.

-'Hỡi cô thắt dải lưng xanh,

'Có về An Phú với anh thì về.

'An Phú có ruộng bốn bề,

'Có ao tắm mát, có nghề kẹo nha.

-'Đi đâu mà chẳng biết ta,

'Ta ở kẻ Láng, vốn nhà trồng rau.

'Rau thơm, rau húng, rau mùi,

'Thì là, cải cúc, đủ mùi hành hoa.

'Mồng tơi, mướp đắng, ớt, cà,

'Bí đao, đậu ván... vốn nhà trồng nên.

-'Chợ Nghè có món bún riêu,

'Bún cua, bún ốc, bún tiêu, bún gà.

'Sợi bún màu trắng như ngà,

'Riêu cua đầy gạch đổ xòa lên trên.

'Ăn hết năm bát liền liền,

'Vừa ăn vừa nhẩm: thiếu tiền rồi đây.

'Ăn rồi nhìn lên núi Mây,

'Thấy cả ngọn núi hây hây ửng hồng.

'Ăn rồi nhìn lên núi Chồng,

'Thấy núi như thể mâm bồng xum xuê.

'Ăn rồi nhìn lên núi Mê,

'Thấy núi như phủ tóc thề thướt tha.

'Ăn rồi nhìn núi con gà,

'Thấy lông, thấy cánh mượt mà tốt tươi.

-'Đi thì nhớ quán Ba Hàng,

'Về thì nhớ làng đô vật Liễu Đôi.

'Nhớ tay em đơm điã xôi,

'Cái điã xôi gấc đầy cời chăn chăn.

'Xôi đậu, xôi củ đầy mâm,

'Xôi gà sống thiến mỡ màng thật tươi.

'Xôi trứng vàng ưởi vàng ươi,

'Một người nâng điã, mười người muốn ăn.

'Lại có thứ xôi nếp rằn,

'Ăn với đậu phụ đêm nằm tương tư.

'Lại còn xôi nếp củ từ,

'Chấm với mật, ăn sướng như non bồng.

'Xôi nấu với gạch cua đồng,

'Vừa bùi, vừa béo, thật không quên nào.

'Xôi nấu với quả anh đào,

'Thơm ngon tuyệt hảo, ăn vào mê tơi.

'Xôi đậu ván rởi rời rời,

'Ăn hết điã trước, lại mời điã sau.

'Xôi hồng óng ánh sắc màu,

'Càng ăn càng ngậy, ngon đâu cho bằng.

'Xôi cốm từng hạt lăn tăn,

'Nhón tay từng nhúm, nhai ăn thơm bùi.

'Lại còn xôi nấu cá trôi,

'Ăn vào ngầy ngậy miệng môi máy đều.

'Còn xôi nếp dự đỗ điều,

'Ăn bao nhiêu, thêm bấy nhiêu thèm thuồng.

**Về các nơi chốn nổi tiếng: 

Những nơi 'địa linh' khí thế tốt hoặc cảnh đẹp, phong tục tập quán khác lạ... được ca dao ghi nhận phổ biến, giúp ai nấy biết mà tìm đến thưởng ngoạn, hiểu rõ khi có dịp tới nơi:

-'Chẳng thanh cũng thể hoa mai,

'Chẳng lịch cũng thể con người Tràng An.

-'Gió đưa cành trúc la đà.

'Tiếng chuông Thiên Mụ, canh gà Thọ Xương.

-'Chẳng vui cũng thể hội Thầy,

'Chẳng trong cũng thể Hồ Tây xứ Đoài.

-'Dù ai xấu xí như ma,

'Tắm nước Đồng Lẫm cũng ra con người.

-'Bắc Cạn có suối đãi vàng,

'Có hồ Ba Bể, có nàng áo xanh.

-'Đất Việt bể bạc, non vàng,

'Bể bạc Nam Hải, non vàng Bồng Miêu.

-'Nhất cao là núi Tản Viên,

'Nhất sâu là vũng Thủy Tiên cửa Vường.

-'Núi Đọi ai đắp nên cao,

'Ngã ba sông Gối ai đào nên sâu?

-'Đèo nào cao bằng đèo Cây Cốc?

'Dốc nào dốc bằng dốc Mỹ Cang?

-'Đông Ba, Gia Hội hai cầu,

'Có chùa Diệu Đế bốn lầu hai chuông.

-'Xứ Cần Thơ nam thanh nữ tú,

'Xứ Rạch Giá vượn hú, chim kêu.

-'Đường vô xứ Nghệ quanh quanh,

'Non xanh nước biếc như tranh họa đồ.

'Ai vô xứ Nghệ thì vô.

-'Người đẹp như tiên,

'Tắm nước Đồng Triền cũng xấu như ma.

'Người xấu như ma,

'Tắm nước Đồng Trà cũng đẹp như tiên.

-'Đường lên xứ Lạng bao xa,

'Cách một trái núi với ba quãng đồng.

'Ai ơi, đứng lại mà trông,

'Kìa núi thành Lạng, kìa sông Tam Cờ.

-'Đi bộ thì khiếp Hải Vân,

'Đi thuyền thì khiếp Sóng Thần, Hang Dơi.

'Yêu nhau cho thịt, cho xôi,

'Ghét nhau đưa đến Kim Bôi, Hạ Bì.

-'Núi Ngự Bình trước tròn, sau méo,

'Sông An Cựu nắng đục, mưa trong.

'Em đây vốn thực chưa chồng,

'Núi cao, sông rộng, biết gửi lòng cùng ai?

-'Ai lên nhắn chị hàng Bông,

'Có muốn lấy chồng thì xuống Nguyệt Viên.

'Nguyệt Viên lắm thóc nhiều tiền,

'Có sông tắm mát, có thuyền rong chơi.

'Chiều chiều có chợ cá tươi,

'Chẳng ăn cũng thiệt, chẳng chơi cũng hoài.

-'Đồng Đăng có phố Kỳ Lừa,

'Có nàng Tô Thị, có chùa Tam Thanh.

'Ai lên xứ Lạng cùng anh,

'Tiếc công bác mẹ sinh thành ra em.

'Tay cầm bầu rượu nắm nem,

'Mảng vui quên hết lời em dặn dò.

'Gánh vàng đi đổ sông Ngô,

'Đêm nằm tơ tưởng đi mò sông Thương.

Nhận Định

Chỉ vài câu ngắn gọn, ca dao đã có thể gợi ra rất nhiều hình ảnh đầy ý tình về nhiều nơi với nhiều thứ phẩm vật khác nhau trong nước, khiến chẳng cần ra đi ngoài hoặc ở xa, cũng hay biết chuyện thiên hạ tỏ tường.

Đây chính là một phương pháp giáo dục kiến thức đạt tới tầm cao nghệ thuật, khi có thể kết hợp với thơ lục bát nhiều vần qua các làn điệu ru ca ngân nga, dễ đi vào tâm thức mọi người.

Những câu ca dao trên cho thấy đất nước Việt Nam giầu đẹp cả về đời sống tinh thần lẫn đời sống vật chất, nơi nào cũng có thể là chốn dừng chân của khách lãng du, vừa du lịch bằng mắt và du lịch bằng miệng, khi thắng cảnh luôn kèm theo những vật thực đặc sản ngon lành của thiên nhiên, được các Tiên Nữ địa phương 'khéo tay - hay làm' sáng tạo.

Nếu Nho Giáo Trung Hoa đối xử bất bình đẳng với phái nữ, qua các chủ trương Tam Tòng - Tứ Đức, bắt phụ nữ qúy tộc phải bó chân cắm cung; Hồi Giáo sợ sức mạnh quyến rũ của phụ nữ, bắt phải che mạng, trùm khăn; Thiên Chúa Giáo đi từ việc coi phụ nữ là kẻ phá hoại qua hình ảnh bà Eve đạp đổ thiên đường đưa ông Adam xuống cõi trần ai, chỉ đến khi khó khăn trong truyền giáo, mới phải đề cao nữ thần qua hình ảnh Đức Mẹ Maria - nhưng đến nay vẫn không cho nữ giới làm linh mục; Phật Giáo bắt người tu hành không được lấy vợ... thì Người Việt từ xa xưa đã có quan niệm bình đẳng Nam - Nữ rất mực, qua việc Lạc Long Quân cùng Âu Cơ chung lo việc nước, chia đôi con cái đi mở mang đất nước các nơi từ rừng xuống biển, khi nào cần giúp đỡ lại trở về giúp nhau.

Sự bình đẳng Nam - Nữ này được giáo dục một cách nghệ thuật, phổ biến qua phương tiện truyền khẩu của các cổ tích, ca dao, tục ngữ, câu đố.

Ở đây chúng ta cần phân biệt, hầu có thể loại bỏ những câu ca dao tục ngữ do các kẻ chịu ảnh hưởng tư tưởng ngoại lai làm ra để xâm nhập, làm sai đi ý thức hệ bình đẳng Nam Nữ rất tự nhiên và lành mạnh của Người Việt theo luân lý truyền thống.

Đến cuối Thế kỷ XX, khi vấn đề 'Tình Yêu Nam - Nữ' thoái hóa, bị hạ thấp xuống mức độ 'Tình Dục', thì một số nước Âu Mỹ tân tiến nhất mới vội vàng đưa môn Tình Dục học vào chương trình giảng dậy của bậc trung học, với mục đích chỉ mong giúp giới trẻ am hiểu về 'Tình Dục', mà thiếu hẳn các hướng dẫn trong sáng về 'Tình Yêu', một cách rất tai hại.

Trong khi đó, Người Việt tỏ ra ưu việt hơn khi từ mấy ngàn năm trước, đã thực hiện việc giáo dục từ Tình Yêu tới Tình Dục một cách hữu hiệu và nghệ thuật; khiến người học mà không biết mình đã được dạy dỗ truyền đạt từ lúc nào không hay.

Nếu Tình Yêu được chỉ dẫn từ cách tỏ tình, tự tình đến cách chung sống bằng những câu ca dao tình tứ bóng bẩy thanh cao, thì Tình Dục lại được chỉ dẫn một cách kín đáo nhưng chứa chan tình ý qua các câu đố, đòi hỏi phải đến một lứa tuổi nào đó mới có thể am hiểu dần dần, rồi áp dụng.

Nghệ thuật tỏ tình của Phái Nữ

Nông nghiệp khiến Phái Nữ phải cùng Phái Nam phân công, chung sức trong việc canh tác ngoài đồng ruộng.

Bầu không khí trong lành giữa thiên nhiên xanh tươi của các cánh đồng bát ngát, lúc hình ảnh các nơi thờ phượng và gia đình bị khỏa lấp sau các lũy tre xanh xa xa, ai nấy không còn bị kiềm tỏa bởi bất cứ thứ gì từ vật chất đến tinh thần, tuổi dậy thì của nữ giới đã  phát triển bộc lộ hồn nhiên qua những câu hát tình tứ một cách chủ động, nhưng trong sáng. Tùy từng hoàn cảnh cá nhân và ưa hay không ưa, các cô gái có thể chọn những câu thích hợp bày tỏ tâm tình, bằng những hình ảnh gợi cảm:

**Khi dịu dàng dễ thương:

-'Có trầu mà chẳng có cau,

'Làm sao cho đỏ môi nhau thì làm,

-'Em như cây quế giưã rừng,

'Thơm tho ai biết, ngát lừng ai hay!

-'Gặp anh, em mỉm miệng cười,

'Vắng anh, em lại giọt vơi giọt đầy!

-'Thương chàng lắm lắm, nhiều nhiều,

'Còn chàng thương lại bao nhiêu mặc lòng.

-'Thân em như miếng cau khô,

'Người thanh ưa mỏng, kẻ thô tham dày.

-'Thân em như đóa hoa rơi,

'Phải chăng chàng thật là người yêu hoa?

-'Thân em như giếng giữa đàng,

'Người khôn rửa mặt, kẻ phàm rửa chân!

-'Thân em như thể trái chanh,

'Lắt lẻo trên cành, lắm kẻ ước ao.

-'Thân em như thể bèo trôi,

'Sóng dập, gió vùi, biết tấp vào đâu?!

-'Thân em như cây nhang trầm,

'Không cha, không mẹ, trăm phần cậy anh.

-'Thân em như cá dưới ao,

'Năm nơm, bảy vó, biết vào tay ai?!

-'Núi cao chi lắm núi ơi!

'Núi che mặt trời, chẳng thấy người thương!

-'Qua đình ngả nón trông đình,

'Đình bao nhiêu ngói, thương mình bấy nhiêu.

-'Qua cầu ngả nón trông cầu,

'Cầu bao nhiêu nhịp, dạ sầu bấy nhiêu.

-'Ước gì sông rộng một gang,

'Bắc cầu giải yếm cho chàng sang chơi.

-'Yêu nhau cởi áo cho nhau,

'Về nhà mẹ hỏi, qua cầu gió bay.

-'Thương chi thương dại, thương ngây,

'Thương cá dưới biển, thương mây trên trời?!

-'Thân em như củ ấu gai,

'Ruột trong thì trắng, vỏ ngoài thì đen.

'Ai ơi, nếm thử mà xem,

'Nếm ra, mới biết rằng em ngọt bùi.

-'Thân em như tấm lụa đào,

'Phất phơ trước gió biết vào tay ai?

'Em ngồi bên trúc, em tựa bên mai,

'Đông đào, Tây liễu... biết ai bạn cùng?

-'Em như cây mọc núi cao,

'Cây cành chưa để dây nào từng leo.

'Dù cho giông núi, đá đèo,

'Cành non chưa uốn mình theo ngọn nào.

-'Đói lòng ăn nửa trái sim,

'Uống lưng chén nước đi tìm người thương.

'Người thương ơi, hỡi người thương,

'Đi đâu mà để buồng hương lạnh lùng?

-'Đêm qua mưa bụi gió bay,

'Gió rung cành bạc, gió lay cành vàng.

'Em với anh cùng tổng, khác làng,

'Làm sao biết ngõ nhà chàng ở đâu?

'Một thương, hai nhớ, ba sầu,

'Ăn cơm chẳng được, ăn trầu cầm hơi!

'Thương chàng lắm lắm chàng ơi,

'Biết đâu thanh vắng mà ngồi thở than?

'Muốn than mà chẳng được than,

'Kìa như lá đổ muôn ngàn rừng cây.

'Lá đổ còn có khi đầy,

'Thương chàng biết thuở nào khuây, hỡi chàng?!

-'Người về khuất nẻo đã xa,

'Ta còn đứng giữa ngã ba chưa về.

'Nhìn trăng lại nhớ câu thề,

'Nhìn gương mà tưởng ngồi kề bên ai!

'Người về trúc có nhớ mai?

'Người về thoang thoảng hương nhài còn đây.

'Gặp nhau không sợi, không dây,

'Mà sao như buộc lòng này, người ơi?

'Người về ta nhớ câu mời,

'Nhớ tiếng người hát, nhớ lời người trao.

'Người về để lại trăng sao,

'Để lòng khắc khoải, khi nào mới nguôi?

'Người về đường ấy xa xôi,

'Biết ai gửi gấm những lời thiết tha?

'Bao giờ nên cửa, nên nhà?

'Nên chồng, nên vợ, mặn mà lứa đôi?

-'Ngày ngày em đứng, em trông,

'Trông non non ngất, trông sông sông dài.

'Trông mây mây kéo ngang trời,

'Trông trăng trăng khuyết, trông người người xa!

-'Nhớ ai, em những khóc thầm,

'Hai hàng nước mắt đầm đầm như mưa.

'Nhớ ai ra ngẩn, vào ngơ,

'Nhớ ai ai nhớ? Bây giờ nhớ ai?

'Nhớ ai bổi hổi, bồi hồi,

'Như đứng đống lửa, như ngồi đống than!

-'Đêm qua nằm ngủ sập vàng,

'Trông xuống sập bạc, thấy chàng nằm không.

'Vội vàng cởi áo đắp chung,

'Tỉnh ra em thấy nằm không một mình!

-'Anh đà có vợ con chưa?

'Mà anh ăn nói gió đưa ngọt ngào.

'Mẹ già anh ở nơi nao?

'Để em tìm vào hầu hạ thay anh.

**Khi đanh đá chua ngoa:

-'Đấy còn không, đây cũng còn không,

'Đấy kén vợ đẹp, đây trông chồng giàu.

-'Gái này chẳng phải hiền đâu,

'Gái vỗ vai bà Nguyệt, gái câu ông Tơ Hồng.

'Gái này vượt biển kiếm chồng,

'Lật núi tìm bạn, băng đồng tìm con.

-'Thuyền quyên phải sánh anh hào,

'Phượng hoàng đâu sánh thấp cao với diều.

'Kiểng kia đâu để bìm leo,

'Gái khôn đâu gá nghiã theo người đần?

-'Bao giờ cho chuối có cành, 

'Cho sung có nụ, cho hành nở hoa.

'Bao giờ chạch đẻ ngọn đa,

'Sáo đẻ dưới nước, thì ta lấy mình.

'Bao giờ cây cải làm đình,

'Gỗ lim thái ghém thì mình lấy ta.

Nghệ thuật tỏ tình của Phái Nam

Đàn ông con trai Việt Nam thường tỏ ra tế nhị và tài hoa rất mực khi tỏ tình, nên dễ làm các cô gái nhẹ dạ xiêu lòng. Qua ca dao, chúng ta thấy các chàng trai quê bày tỏ tâm tình rất ý nhị.

-'Bao giờ cho gạo bén sàng,

'Cho trăng bén gió, cho nàng bén anh?

-'Đường xa thì thật là xa,

'Mượn mình làm mối cho ta một người.

'Một người mười tám đôi mươi,

'Một người vừa đẹp vừa tươi như mình.

-'Trên trời có đám mây xanh,

'Ở giữa mây trắng, xung quanh mây vàng.

'Ước gì anh lấy được nàng,

'Để anh mua gạch Bát Tràng về xây.

'Xây dọc, rồi lại xây ngang,

'Xây hồ bán nguyệt cho nàng rửa chân.

'Có rửa thì rửa chân tay,

'Chớ rửa lông mày chết cá ao anh.

-'Cô kia cắt cỏ một mình,

'Cho anh cắt với, chung tình làm đôi.

'Cô còn cắt nữa hay thôi?

'Cho anh cắt với, làm đôi vợ chồng?

-'Cô kia má đỏ hồng hồng,

'Cô chưa lấy chồng, còn đợi chờ ai?

'Buồng không lần nữa hôm mai,

'Đầu xanh mấy chốc da mồi, tóc sương.

-'Nước sông đào vừa trong vừa chảy,

'Anh đi kén vợ đã mấy năm nay.

'Tình cờ bắt gặp nàng đây,

'Như cá gặp nước, như mây gặp rồng.

'Mây gặp rồng phát phong, phát vũ,

'Cá gặp nước con ngược con xuôi,

'Gặp nàng, mừng lắm nàng ơi,

'Như kim gặp chỉ, một đời bên nhau.

-'Ai đi đâu đấy hỡi ai?

'Hay là trúc đã nhớ mai đi tìm?

'Tìm em như thể tìm chim,

'Chim bay bể bắc, anh tìm bể đông.

-'Mình về có nhớ ta chăng?

'Ta về ta nhớ hàm răng mình cười.

'Năm quan mua lấy miệng cười,

'Mười quan chẳng tiếc, tiếc người răng đen.

'Răng đen ai nhuộm cho mình?

'Cho răng mình đẹp, cho tình anh mê.

Nam Nữ đối đáp tìm hiểu nhau

Sau những lời tỏ tình, nam nữ nơi nông thôn Việt Nam thường đặt ra những câu hỏi, từ hiền hòa đến không hiền hòa, lắm khi chua ngoa cắc cớ để thử tâm trí nhau, chẳng khác gì một cuộc thi vấn đáp rất khó khăn, khiến chỉ những ai thuộc nhiều bài bản - tức có một vốn kiến thức thể hiện tâm trí cao, mới có thể lọt vào mắt xanh:

-'Bây giờ mận mới hỏi đào,

'Vườn hồng đã có ai vào hay chưa?

'-Mận hỏi thì đào xin thưa:

'Vườn hồng đã có, nhưng chưa ai vào.

-'Thấy em đẹp đẽ muốn gần,

'Hình dung yểu điệu, sợ rằng có đôi?

'-Anh đừng nghĩ vậy anh ơi,

'Hình dung yểu điệu có đôi bao giờ?

-'Cau già quá lứa bán buôn,

'Em già quá lứa, có buồn không em?

'-Cau già quá lứa bổ phơi,

'Em dù quá lứa, có nơi mong chờ.

-'Hỏi anh, anh nói học trò,

'Sao em lại thấy anh cưỡi bò hôm qua?

'-Em ơi, bò ấy bò nhà,

'Đứa ở đi vắng, anh ra thăm đồng.

'-Anh về chẻ lạt bó tro,

'Rán sành ra mỡ, em cho làm chồng.

'-Em về gọt đá nấu canh,

'Thì anh bắc chảo rán sành được ngay.

-'Cô kia có tội gì không?

'Mà sao cô phải chổng mông lên trời?

'-Thưa anh, em chẳng tội chi,

'Em mà chẳng chổng, lấy gì anh sơi?!

-'Nực cười mấy anh thợ may,

Nhận hàng móc đó, biết ngày nào xong?

-'Lụa chưa may, anh còn để đó,

'Chừ anh xin nói nhỏ cô ba:

'Cô ưng lưng hẹp, rộng tà?

'Hãy ướm thử, rồi cởi ra anh mần.

-'Anh đố Em:

'Cái gì thấp? Cái gì cao?

'Cái gì sáng tỏ hơn sao trên trời?

'Cái gì em trải anh ngồi?

'Cái gì thơ thẩn ra chơi vườn đào?

'Cái gì mà sắc hơn dao?

'Cái gì phơn phớt lòng đào, bảo anh?

'Cái gì trong trắng, ngoài xanh?

'Cái gì soi tỏ mặt anh, mặt nàng?

'Cái gì xanh, đỏ, trắng, vàng?

'Cái gì ăn phải, dạ càng tương tư?

'Cái gì năm đợi, tháng chờ?

'Cái gì em đội phất phơ trên đầu?

'Cái gì sắc hơn dao cau?

'Cái gì tiện chũm cho nhau ăn cùng?

'Một quan là mấy trăm đồng?

'Một mối tơ hồng là mấy trăm dây?

'Một cây là mấy trăm cành?

'Một cành là mấy trăm hoa?

'Em hãy giảng giải cho ra,

'Thì anh kết nghiã giao hòa với em.

-'Em thưa rằng:

'Dưới đất thấp, trên trời cao,

'Ngọn đèn sáng tỏ hơn sao trên trời.

'Chiếu hoa em trải, anh ngồi,

'Đêm nằm tơ tưởng ra chơi vườn đào.

'Con mắt em sắc hơn dao,

'Trứng gà phơn phớt lòng đào, thưa anh.

'Tre non trong trắng, ngoài xanh,

'Gương kia soi tỏ mặt anh, mặt nàng.

'Chỉ ngũ sắc xanh đỏ tím vàng,

'Bùa yêu ăn phải, dạ càng tương tư.

'Đôi ta năm đợi, tháng chờ,

'Cái khăn em quấn phất phơ trên đầu.

'Mắt liếc sắc hơn dao cau,

'Cau non tiện chũm trao nhau ăn cùng.

'Một quan là sáu trăm đồng,

'Một mối tơ hồng là sáu trăm dây.

'Một cây là sáu trăm cành,

'Một cành là sáu trăm hoa,

'Thưa anh, em đã giải ra,

'Xin anh kết nghiã giao hòa cùng em.

'-Một trăm thứ dầu, dầu nào không ai thắp?

'Một trăm thứ bắp, bắp nào không ai rang?

'Một trăm thứ than, than nào không ai quạt?

'Một trăm thứ bạc, bạc nào bán chẳng ai mua?

'Anh mà đối được, em bốn mùa theo anh.